Του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα (24 Ιουνίου) γιορτάζουμε τα γενέθλια του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Η ακμή του καλοκαιριού ταυτίζεται με τη θρησκευτική αυτή γιορτή του Ιουνίου που τοποθετείται πάνω στις θερινές τροπές του ήλιου, μία σημαντική καμπή του χρόνου καθώς από κει και πέρα η ημέρα αρχίζει να μικραίνει. Όπως κάθε τροπή του ήλιου έτσι και αυτή είναι φορτισμένη με διάφορες δεισιδαιμονίες και λαϊκές προλήψεις. Η χειμερινή τροπή του ήλιου σχετίζεται με τα γενέθλια του Χριστού (25 Δεκεμβρίου) ενώ τα γενέθλια του Προδρόμου έχουν τοποθετηθεί στις 24 Ιουνίου, καθώς σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Λουκά ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν έξι μήνες μεγαλύτερος από το Χριστό. Εξαιτίας του θερινού ηλιοστασίου και των σχετικών αντιλήψεων διαμορφώθηκαν θρησκευτικές δοξασίες οι οποίες, αν και καταγόμενες από τον πρωτοχριστιανικό κόσμο, διείσδυσαν στις χριστιανικές γιορτές, από τις οποίες αφομοιώθηκαν.
Ο Άι Γιάννης ο Κλήδονας
Η γιορτή του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα είναι όπως γράφει ο Δ. Λουκάτος «από τις ειδωλολατρικότερες του εορτολογίου μας». Ανήκει στα πυρολατρικά – ηλιολατρικά έθιμα με αρχαίες ρίζες. Οι Ρωμαίοι άναβαν φωτιές στα Palilia, οι αρχαίοι Έλληνες στις γιορτές του Κληδόνιου Δία και το έθιμο επιβίωσε μέσω των βυζαντινών και νεότερων χρόνων ως τις μέρες μας. Ο Άι Γιάννης προσδιορίζεται από διάφορα επίθετα κατά τόπους, Κλήδονας, Ριζικάρης, Λαμπαδάρης, Λιοτρόπης, Ριγανάς κ.λπ. Ο «Κλήδονας» (Νάξος και αλλού) προέρχεται από το αρχαίο «κληδών» που σημαίνει «φήμη, φωνή» καθώς στη γιορτή μαντεύουν μέσω κάποιας φωνής, που ακούνε τυχαία, το μέλλον. Το «Ριγανάς» (Αιτωλοακαρνανία και αλλού) προέρχεται από τη ρίγανη καθώς αυτή την εποχή μαζεύουν τη ρίγανη, το «Λαμπαδάρης» (Αττική και αλλού) από τις φωτιές που ανάβουν, το «Λιοτρόπης» (Κύθνος και αλλού) από την τροπή του ηλίου, το «Ριζικάρης» επειδή λέμε το ριζικό δηλαδή τη μοίρα κ.λπ.
Ο ήλιος «τρέμει και γυρίζει»
Η πίστη ότι την ημέρα αυτή ο ήλιος «τρέμει και γυρίζει» οδήγησε στην απόκτηση αρχαίων συνηθειών, αποτρεπτικών του κακού καθώς αλλάζοντας η εποχή του χρόνου, μπορεί να φέρει πολλά κακά στους ανθρώπους. Το ηλιακό φαινόμενο των ημερών, ανεξήγητο για τους ανθρώπους των παλιότερων εποχών, προκαλούσε φόβο και δέος. Πράξεις και ενέργειες με λατρευτικό – μαγευτικό χαρακτήρα αλλά και με έντονο το θεατρικό στοιχείο λαμβάνουν χώρα την παραμονή του Αϊ Γιάννη. Η προχριστιανική καταγωγή αυτών των πράξεων είναι φανερή καθώς η μαγική χρήση της φωτιάς που ανάβεται και σε άλλες περιπτώσεις μέσα στο χρόνο (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Απόκριες, Πρωτοσετεμπριά – αρχές Σεπτέμβρη) αποτελεί βασικό στοιχείο της γιορταστικής αυτής εκδήλωσης.
Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές…
Οι φωτιές του Αϊ Γιάννη ανάβονται ακόμα και σήμερα στις γειτονιές και στις πλατείες πόλεων και χωριών την παραμονή της γιορτής. Σε πολλές περιπτώσεις το έθιμο αναβίωσε ύστερα από χρόνια.
Οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι δραστηριοποιήθηκαν τελευταία προς αυτή την κατεύθυνση.
Σε παλιότερες εποχές σε κάθε σπίτι, στα χωριά της Νάξου, άναβαν μία ή τρεις φωτιές (μαγικός αριθμός). Βασικός σκοπός ήταν η κάθαρση μέσω της φωτιάς καθώς οι ψύλλοι και οι κοριοί εκείνη την εποχή του χρόνου ήταν πολλοί και ενοχλητικοί.
Αν σκεφτεί κανείς ότι δεν υπήρχαν εντομοκτόνα, η φωτιά αποτελούσε ένα όπλο στα χέρια των ανθρώπων προκειμένου να ξεφορτωθούν τα ενοχλητικά έντομα αλλά και οτιδήποτε παλιό, βρόμικο και άχρηστο, καθώς στη φωτιά έριχναν διάφορα παλιά αντικείμενα που είχαν στο σπίτι και δεν τα χρειάζονταν.
Μην ξεχνάμε ότι πάντα τα έθιμα κρύβουν μια λογική αιτία πάντα για τη δημιουργία τους.
Στη σημερινή εποχή παρόλο που έχουμε εντομοκτόνα, το έθιμο επιβιώνει αν και έχει χάσει τον αρχικό πρακτικό του σκοπό.
Μην ξεχνάμε ότι η φωτιά προσφέρει κάθαρση σε πολλά διαβατήρια και καθαρτήρια έθιμα που σηματοδοτούν την αρχή κάθε νέας περιόδου του χρόνου. Τις φωτιές πηδούν ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι για να «καθαρθούν» αλλά και να δυναμώσουν καθώς η φωτιά πιστεύεται ότι διώχνει τα κακά και ενισχύει την υγεία.
Παλαιότερα στη Νάξο πήδαγαν τις φωτιές ακόμα και ζώα, κάτι το οποίο συναντάμε και στην υπόλοιπη Ευρώπη καθώς οι κτηνοτρόφοι «περνούν» από τη φωτιά τα άρρωστα ζώα για να γίνουν καλά.
Στη φωτιά του Αϊ Γιάννη ρίχνουν το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, πράξη συμβολική της έναρξης μιας καινούριας χρονικής περιόδου.
Στις 23 Ιουνίου κάθε χρόνο αφού βραδιάσει, σε διάφορα χωριά της Νάξου συγκεντρώνουν ξερόχορτα, άχυρα και κλήματα και ανάβουν τη φωτιά για να «καούν οι ψύλλοι». Μαζεύονται γύρω από τη φωτιά όλοι και πηδούν ο καθένας με τη σειρά του τρεις φορές.
Συνηθίζεται να πηδούν πρώτα οι άντρες και όταν χαμηλώσει η φωτιά οι γυναίκες και τα παιδιά. Συχνά συναγωνίζεται ποιός θα πηδήξει πιο ψηλά και ποιός είναι ο τολμηρότερος που θα πηδήξει την πιο μεγάλη φωτιά. Το πήδημα της φωτιά συνοδεύεται από την παρακάτω επωδή την οποία επαναλαμβάνουν τρεις φορές:
Ψύλλοι, ψύλλοι κάβγουνται
κι Άι Γιάννης έρχεται.
Εσωτερική κάθαρση…
Τα τελευταία χρόνια το έθιμο έχει εμπλουτιστεί από τα πλούσια κεράσματα που φτιάχνουν οι γυναίκες – κάτοικοι των χωριών και παρέχονται στο κοινό μέσω των οργανωτικών δράσεων των Πολιτιστικών Συλλόγων.
Οι φωτιές του Αϊ Γιάννη μπορούν να ερμηνευτούν ως καθαρτικό έθιμο, το οποίο «καίει» κάθε αρρώστια και κακό και να συσχετιστούν με την ταλάντωση του ήλιου, ο οποίος και αυτός είναι ο ίδιος φωτιά (ενισχυτική μαγεία – ενισχύει τη δύναμη του ήλιου).
Ακόμα οι φωτιές αυτές συνδέονται στενά με την καρποφορία της γης αφού σε πολλά μέρη, όπως στη Νάξο και στην Κύθνο, τοποθετούσαν στάχτη από τις φωτιές του Αϊ Γιάννη στα δέντρα (συκιές, ελιές κ.ά.) για να κάνουν περισσότερους καρπούς.
Τα μαντικά έθιμα του Κλήδονα (αμίλητο νερό, αρμυροπιτάρι, κατοπτρομαντεία, ριζικάρια, μολυβδομαντεία) αποτελούν ένα άλλο ενδιαφέρον κεφάλαιο που θα μας απασχολήσει σε μελλοντική δημοσίευση. Προς το παρόν ας αναρωτηθούμε αν, πηδώντας τη φωτιά του Αϊ Γιάννη, μπορούμε να προσδώσουμε στην εθιμική μας πράξη ένα πνευματικό περιεχόμενο: αυτό της εσωτερικής κάθαρσης …
Της Μαρίας Καλτσά (my naxos – free press Τεύχος 22)
Βιβλιογραφία
– Δ. Λουκάτος, Τα καλοκαιρινά, δεύτερη έκδοση, Φιλιππότη, Αθήνα 1992.
– Γ. Μέγας, Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Α’ ανατύπωση, Οδυσσέας, Αθήνα 1992.
– Μ. Μερακλής, Ελληνική λαογραφία. Ήθη και έθιμα, έκτη έκδοση, Οδυσσέας, Αθήνα 1998.
– Δ. Οικονομίδης, Απεραθίτικα λαογραφικά σύμμεικτα, τεύχος Α΄, Μαυρίδης, Αθήνα 1940.
– Δ. Στάμελος, Λαογραφική Πινακοθήκη. Θέματα και μορφές από τη λαϊκή λατρεία και το λαϊκό μας βίο και πολιτισμό, δεύτερη έκδοση, Πιτσιλός, Αθήνα 1997.
