Η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι μια σημαντική στιγμή για την ιστορία του ελληνικού 20ού αιώνα. Έχει αφήσει το αποτύπωμά της βραχυπρόθεσμα στις εξελίξεις της εποχής, αλλά και μεσο-μακροπρόθεσμα στην πολιτική και κοινωνική ιστορία της Μεταπολίτευσης, στην ιστορία των συνειδήσεων, στη διάπλαση νοοτροπιών, στη συγκρότηση πολιτικού προσωπικού, όπως γράφει ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης στο μόλις εκδοθέν βιβλίο του (1).
Στο ίδιο βιβλίο παρατίθεται ένας προσωρινός κατάλογος 25 νεκρών των γεγονότων του Νοεμβρίου 1973 κατά χρονολογική κατάταξη (2). Προσωρινός, γιατί προφανώς αμφισβητείται, δεν έχει επακριβώς προσδιοριστεί οριστικά ο ακριβής αριθμός.
Εκτός από τους νεκρούς, η προκαταρκτική δικαστική έρευνα, που έγινε μετά τη Μεταπολίτευση, πιστοποίησε άλλους 1103 τραυματίες, με βάση τις καταστάσεις που απέστειλαν στον εισαγγελέα Τσεβά τα νοσοκομεία, οι κλινικές και μεμονωμένοι γιατροί, αλλά υπήρχε και «ανεξακρίβωτον πλήθος ετέρων πολιτών» που φυγαδεύονταν από τους γιατρούς ή νοσηλεύονταν σε σπίτια ή δεν προσέφευγαν για ευνόητους λόγους δεν προσέφευγαν σε ιατρική φροντίδα (3).
Μια στατιστική επεξεργασία των τραυματιών που κάνει ο Καλλιβρετάκης (4) δείχνει ότι το 60% επρόκειτο για άτομα ηλικίας 18 έως 30 ετών, το 13,5% ήταν κάτω των 18 ετών και το 26,5% άνω των 30 ετών. Ο ίδιος κατηγοριοποιεί τους τραυματίες ως προς το είδος της απασχόλησής τους, τον χρόνο τραυματισμού και το είδος των τραυμάτων.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι, παρά τη μακροχρόνια και ενδελεχή έρευνα, η φύση του αντικειμένου της και οι αντικειμενικοί περιορισμοί που έθετε και θέτει δεν βοηθούν στη συναγωγή απολύτως ασφαλών αριθμητικών στοιχείων, κάτι που την κάνει διαρκώς ανοικτή σε νέες ανακαλύψεις και παραδοχές, που οφείλονται κυρίως στα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, όπως είναι τα νοσοκομειακά στοιχεία, και επομένως στην αρχειακή προς το παρόν σιγή τους.
ΝΑΞΙΩΤΕΣ ΣΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
Είναι σημαντική η έρευνα και η αποτύπωση της ναξιακής παρουσίας στα γεγονότα του Πολυτεχνείου από τον Ν. Ιω. Λεβογιάννη. Για την έρευνα αυτή ισχύουν οι περιορισμοί που σημειώσαμε παραπάνω για το νέο βιβλίο του Καλλιβρετάκη, κάτι που αναγνωρίζει και ο συγγραφέας (5).
Ενεργό συμμετοχή στην κατάληψη του Πολυτεχνείου είχαν οκτώ ναξιώτες, οι τότε φοιτητές Θέκλα Κίζη-Χατζηανδρέου, Απόστολος Ιω. Μαγκανάρης, Στάθης Ιω. Μανδηλαράς, Νίκος Ιω. Μαργαρίτης, Γιώργος Ν. Μπάκαλος, Γιώργος Κ. Ρεφενές, Αντώνης Γ. Φραγκίσκος (6) και Μιχάλης Β. Φραγκίσκος. Στον ίδιο τόμο του Λεβογιάννη υπάρχει μια συγκλονιστική μαρτυρία για τα γεγονότα, μια βιωματική αφήγηση της Θέκλας Κίζη (7). Η ίδια εξωτερίκευσε προφορικά την εμπειρία της, 44 χρόνια μετά το Πολυτεχνείο, στην εκδήλωση που διοργάνωσε το Γενικό Λύκειο Νάξου, με Λυκειάρχη τον Ματθαίο Χατζηπέτρο, στις 17-11-2017 (8).
Περιγραφή της δράσης τους κάνει ο συγγραφέας (9), συμπληρώνοντας ότι πολλοί ναξιώτες της Αθήνας έδωσαν το «παρών» έξω από το Πολυτεχνείο (το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο, όπως θα έλεγε ο Καλλιβρετάκης) και κάποιοι είχαν υψώσει πανό που έγραφε Ο ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ ΖΕΙ. Ήταν ήδη εξίμισι χρόνια στον τάφο, ύστερα από το χουντικό δολοφονικόβόλι.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Μιχάλη Κ. Μανζουράνη, που συνελήφθη στο κέντρο της Αθήνας στις διαδηλώσεις της 17ης Νοεμβρίου1973, μετά την καταστολή της φοιτητικής εξέγερσης. Οδηγήθηκε στο Αστυνομικό Τμήμα Συντάγματος (οδός Λέκκα) και βασανίστηκε επί μία εβδομάδα. Ύστερα από παρέμβαση του γιατρού Π. Καστρήσιου δεν οδηγήθηκε στο κολαστήριο της ΕΣΑ. Μετήχθη στις φυλακές Κορυδαλλού και παραπέμφθηκε στο τακτικό Στρατοδικείο, το οποίο τον καταδίκασε σε δύο χρόνια φυλακή. Το Αναθεωρητικό, όμως, Στρατοδικείο, με πρόεδρο τον Δημήτριο Ελ. Φραγκούλη, τον αθώωσε και αποφυλακίστηκε τον Φεβρουάριο του 1974.
Τον Νοέμβριο του 1973, το Ναξιακόν Μέλλον, με εμφανιζόμενο, για ευνόητους λόγους, ως ιδρυτή τον Δημ. Φραγκούλη είχε στην πρώτη σελίδα, ως κύριο άρθρο, κείμενο υπό τον τίτλο «Η σημασία της νέας αποφασιστικής ενεργείας των Ενόπλων Δυνάμεων». Τέτοιο κείμενο, κοινό, στερεότυπο, διατεταγμένο, δεν ανακάλυψα σε καμιά εφημερίδα της εποχής και δείχνει τη στάση τού όντως εκδότη και όχι μόνον ιδρυτή της εφημερίδας έναντι του δικτατορικού καθεστώτος, σε συνδυασμό, βέβαια, με την ιδιότητα του ενεργού στρατοδίκη. Στις επόμενες, μετά τη Μεταπολίτευση, επετείους, η εφημερίδα ξεχνά και απωθεί το γεγονός.
Ναξιακόν Μέλλον, «Η σημασία της νέας αποφασιστικής ενεργείας των Ενόπλων Δυνάμεων», Νοέμβριος 1973
ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ;
Όλα τα σχολεία αποδίδουν σήμερα τιμές στη φοιτητική εξέγερση του 1973, με τις εγκύκλιες ευλογίες του Υπουργείου Παιδείας. Αλλού διεξάγονται πρωτότυπες τελετές, αλλού τυπικές εκδηλώσεις διεκπεραιωτικού χαρακτήρα. Εξαρτάται από τη βούληση, τη έμπνευση, τη γνώση, την παιδεία, τη συνείδηση των διδασκόντων κυρίως, αλλά και της τοπικής εξουσίας. Πάντως, το Πολυτεχνείο καθιερώθηκε για πρώτη φορά ως επίσημη σχολική αργία και γιορτή λίγες εβδομάδες μετά την ανάληψη της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ. Η σχετική εγκύκλιος μάλιστα εκδόθηκε από τον υπουργό Παιδείας Λευτέρη Βερυβάκη στις 12 Νοεμβρίου του 1981. Αντίθετα με τις δύο εθνικές επετείους, την 25η Μαρτίου και την 28η Οκτωβρίου, ο εορτασμός του Πολυτεχνείου συγκροτήθηκε «από τα κάτω»: «Ο εορτασμός της επετείου δεν καθιερώθηκε με κανένα επίσημο διάταγμα και η επιτέλεσή της δεν απέκτησε ποτέ ένα πρωτόκολλο, δοξολογία ή παρέλαση, η οποία θα έδινε έναν κυριαρχικό ρόλο στην πολιτική ηγεσία», σημειώνει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης (10).
Το Γενικό Λύκειο Νάξου Μανώλης Γλέζος έπρεπε να είναι το επίκεντρο πολύτροπων εκδηλώσεων τούτη τη μέρα, όπως πέρυσι (11). Εντούτοις, φέτος η πνευματική και πολιτιστική ξηρασία ανταγωνίστηκε τη φυσική. Εδώ, στο Λύκειο Γλέζου, υπάρχει ένας επιπλέον συμβολισμός, αν και ο Γλέζος ήταν εναντίον της συμβολοποίησης του ονόματός του, μάχιμος και δημιουργικός μέχρι την τελευταία του ανάσα.
Το όνομά του, που δόθηκε ύστερα από κοινωνική πίεση και κεντρική πολιτική απόφαση, παρά τη μιζέρια, τη μισαλλοδοξία και την κομματική σκοτοδίνη μικρών και κοντόθωρων ανθρώπων απέναντι σε έναν γίγαντα της αντίστασης, της εθνικής ανεξαρτησίας, της δημοκρατίας, της ελευθερίας, του ήθους, της οικολογίας και του πολιτισμού, έπρεπε να λειτουργεί συμβολικά και ενωτικά.
Στις 17 Νοεμβρίου 2017 κατά την κατάθεση στεφάνου στο μνημείο εξέγερσης του Πολυτεχνείου, ο Μανώλης Γλέζος είπε λιτά και «ουσιάτα», όπως λένε στο χωριό του: «Ήρθαμε να αποτίσουμε όχι μόνο φόρο τιμής στους εκτελεσμένους, αλλά και να τους διαβεβαιώσουμε ότι θα συνεχίσουμε τον αγώνα για το δίκιο, τη λευτεριά, την ειρήνη και την ανθρωπιά» (12). Πόσο διαχρονικός και άρα επίκαιρος είναι αυτός ο λόγος.
17 Νοεμβρίου 2017. Μια ιστορική φωτογραφία. Έβρεχε καταρρακτωδώς εκείνη τη μέρα. Ο Μανώλης Γλέζος, ο εμβληματικός αυτός αγωνιστής, μπήκε στον προαύλιο χώρο του Πολυτεχνείου και τίμησε την επέτειο της εξέγερσης της 17ης Νοεμβρίου, κρατώντας δύο κόκκινα τριαντάφυλλα στο χέρι, που τα απόθεσε στο μνημείο και ύψωσε τη γροθιά του στους ουρανούς της τιμής και της μνήμης. Σε όλη του τη ζωή ήταν με το μέρος του δίκιου και της λευτεριάς.
ΣΥΝΥΠΟΓΡΑΦΕΙ Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΝΑΞΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ;
Πολλοί Δήμοι της χώρας τιμούν τη σημερινή ημέρα με έναν αμητό ποικίλων εκδηλώσεων. Ειδικά, όταν συμπληρώνεται μισός αιώνας από το συγκλονιστικό και κορυφαίο γεγονός αντίστασης κατά της στρατιωτικής δικτατορίας του 1967. Δήμαρχοι προβαίνουν σε μηνύματα, όπως το ακόλουθο:
«Σήμερα τιμούμε τη γενιά του Πολυτεχνείου, τιμούμε τους νέους που αγωνίστηκαν για να υπερασπιστούν ανώτερα ιδανικά, τη Δημοκρατία, την Ελευθερία, την Κοινωνική Δικαιοσύνη, την Παιδεία. Οι φοιτητές του Πολυτεχνείου, σε μια από τις κρισιμότερες στιγμές της αντίστασης κατά της δικτατορίας, έγιναν διαχρονικά σύμβολα του αδούλωτου πνεύματος και της αποφασιστικότητας. Προτίμησαν να θυσιάσουν το δικό τους μέλλον για ένα καλύτερο αύριο για όλους μας και κατάφεραν με τον τολμηρό αγώνα τους να γκρεμίσουν ένα βίαιο και άνομο καθεστώς, που ως τότε φάνταζε ανίκητο.
Τον Νοέμβρη του ’73, στο χώμα που πότισε το αίμα των φοιτητών φύτρωσε ξανά ο σπόρος της ελπίδας. Αυτό είναι κάτι που ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε, μισό αιώνα μετά, γιατί ο αγώνας για «ΨΩΜΙ, ΠΑΙΔΕΙΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» είναι διαρκής, δύσκολος και δυστυχώς επίκαιρο».
Το μήνυμα φέρει την υπογραφή του δημάρχου Σύρου – Ερμούπολης Νίκου Λειβαδάρα. Θα μπορούσε να το έχει συνυπογράψει ο δήμαρχος Ναξίων τε και Μικροκυκλαδιτών; Δεν νομίζω ότι έχει τέτοιες δημοκρατικές διαθέσεις και στάση απέναντι στην ιστορία, στους νέους «που τους έλεγαν αλήτες» για να θυμηθώ την «μεγάλη έξοδο» από «Το άξιον εστί» του Ελύτη. Αλλιώς θα το είχε πράξει, με ένα λιτό, έστω, μήνυμα. «Δεν χρειάζονται περισσότερα».
Επιχώριος
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
(1) Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο. Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973. Θεμέλιο, Αθήνα 2023, σ. 9.Ο Καλλιβρετάκης είναι ομότιμος διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
(2) Ό. π., σ. 288-295. Στην πρόσφατη έρευνα του Ινστιτούτου για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή Eteron και στην ερώτηση αν υπήρξαν νεκροί ή όχι στο Πολυτεχνείο, το 11% απάντησε πως δεν υπήρχαν και το 13% πως δεν γνωρίζει / δεν απαντά. Στην ίδια έρευνα το 20% συμφωνεί ή μάλλον συμφωνεί πως η χούντα είχε και «πολλές καλές απόψεις». Αυτή η έρευνα και τα ευρήματά της πρέπει να μας προβληματίσουν.
(3) Δ. Τσεβάς, «Υποβολή φακέλλου ενεργηθείσης προκαταρκτικής εξετάσεως», Αθήνα 14-10-1974, σ. 52, Καλλιβρετάκης, ό.π., σ.12.
(4) Ό.π., σ. 286-288.
(5) Νίκος Ι. Λεβογιάννης, Νεότερη Ιστορία της Νάξου 1800-2000, τόμ. Β΄ , τχ 5 (1945-2000), Αθήνα 2017, σ.141.
(6) Ο Αντώνης Φραγκίσκος αναφέρεται στον επίσημο κατάλογο των 716 συλληφθΈντων στο Πολυτεχνείο την νύχτα της 16ης προς 17η Νοεμβρίου 1973, σύμφωνα με την 677/26-7-1975 απόφαση του Συμβουλίου εφετών Αθηνών, βλ. Καλλιβρετάκης, ό. π., Παράρτημα ΙΙ, σ. 296-300.
(7) Ό.π., σ. 173-179.
(8) https://naxostimes.gr/naxos/21426/thekla-kizi-xatziandreou-i-nioti-einai-taftosimi-me-tin-eleftheria-video-fotos/.
(9) Ό.π., σ. 141-148.
(10) https://www.kathimerini.gr/society/562722991/pos-egine-giorti-kai-didaktea-yli/, Πολυτεχνείο ’73, Η εξέγερση και η μνήμη της, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Αθήνα 2021.
(11) https://naxostimes.gr/naxos/123627/video-gel-naxoy-manolis-glezos-manoli-glezo-afieromeni-giorti-ton/.
(12) https://www.newsbomb.gr/politikh/story/643514/epeteios-polytexneioy-stefani-katethesan-oi-p-lafazanis-kai-m-glezos.
Ακολουθήστε το naxostimes.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
2 Comments