Η τραγική και συμβολική σύμπτωση με τη Μεγαλοβδομάδα-η 21 Απριλίου συνέπεσε με τη Μ. Πέμπτη και τη Σταύρωση-, και η πανδημική χαλάρωση, ελευθέρωση και εκτόνωση καταπιεσμένων περιορισμών παραμέρισαν την ανάμνηση του ελληνικού δράματος της 21ης Απριλίου 1967, της στρατιωτικής δικτατορίας, την προέλευση της οποίας και τη λειτουργία των κοινωνικών, πολιτικών και διεθνών δυνάμεων που την κατέστησαν δυνατή αναλύει, μεταξύ άλλων, ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς στο βιβλίο του Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ-ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΩΣ ΤΟΥΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΕΣ.
Η επέτειος της δικτατορίας 1967-1974 πέρασε, έτσι, εφέτος ακροποδητί. Με τις εθιμικές επετειακές δηλώσεις. Ακόμη και ο Τύπος δεν έδωσε σημασία στο γεγονός, λες και η πατίνα του χρόνου άφησε ίχνη (ανα)παλαίωσης και αμνησίας. Μήπως, όμως, η σκόνη αυτή θαμπώνει φυσιολογικά ένα γεγονός που η ενεργός ενθύμησή του αποτελεί απαράγραπτο και αγήρατο στοιχείο ιστορικής μνήμης και αυτογνωσίας; Όταν μάλιστα η συγκυρία, εσωτερική και διεθνής, επιβάλλει επιτακτικά την αναγκαιότητα της ιστορικής γνώσης και ανάμνησης; Η μνήμη είναι η μητέρα των Μουσών, κατά τον Αισχύλο («μνήμην απάντων, μουσομήτορ᾽ εργάνην», Προμηθεύς Δεσμώτης, 461).
Στο μήνυμά της για την αποφράδα ημέρα της 21ης Απριλίου 1967, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου επισήμανε μεταξύ άλλων: «Στον ιστορικό, αξιακό και πολιτικό ορίζοντα των Ελλήνων, η χούντα των συνταγματαρχών προβάλλει ως εντελώς παράταιρη συνθήκη, μια ευθεία και ατιμωτική ρήξη με την πολιτειακή μας παράδοση και συνείδηση… Παράλληλα, μας υπενθυμίζει ότι η δημοκρατία δεν αποτελεί αυτονόητη ή φυσική κατάσταση του πολιτικού και κοινωνικού βίου και ότι η συνεχής υπεράσπισή της είναι χρέος όλων μας. Όχι μόνο με την έννοια του πολιτεύματος και την οργάνωση της εξουσίας, αλλά και ως τρόπου ζωής, καθημερινού και απτού, που βρίσκει τα πιο ισχυρά του θεμέλια στην ελευθερία και την ισότητα, τον πλουραλισμό και τον σεβασμό των θεμελιωδών ελευθεριών».
Η Νάξος της δικτατορίας, σε επίπεδο κυρίως διοίκησης και πολιτικής, αλλά και συμβολής προσώπων, περιγράφεται από τον Ν. Ι. Λεβογιάννη (Νεότερη Ιστορία της Νάξου, Β5, 1945-2000, αυτοέκδ. 2017, σ. 133 επ.) και αποτελεί αυτή η περιγραφή πηγή πληροφοριών και εφαλτήριο για περαιτέρω έρευνες, αξιοποιώντας τον τοπικό και ευρύτερο Τύπο της εποχής και νέες αρχειακές ευκαιρίες. Η ονοματολογία έχει παραδειγματική αξία και απαξία, αλλά εκφράζει και τις στάσεις και συμπεριφορές ανθρώπων που διέπονταν από διαφορετικά κίνητρα, πεποιθήσεις και εκτιμήσεις.
Έτσι:
Ο ναξιώτης μάρτυρας της δημοκρατικής πίστης, θύμα της εκδικητικής χούντας, Νικηφόρος Μανδηλαράς βρέθηκε (22 Μαΐου 1967) δολοφονημένος σε απόμερη ακτή της Ρόδου.
Τον Νοέμβριο του 1967 αντικαταστάθηκαν οι περισσότερες αιρετές Αρχές του νησιού από πρόσωπα που επέλεξαν οι τοπικές αστυνομικές και στρατιωτικές Αρχές. Ως πρώτος στρατιωτικός διοικητής της Νάξου διορίστηκε ο ταγματάρχης Εμμ. Ορφανός. Ο χουντικός νομάρχης Κυκλάδων Αλ. Παπακωνσταντίνου με ιεροεξεταστικό ζήλο αποφάσισε τη διάλυση της Βιβλιοθήκης Νίκου Γλέζου στ’ Απεράθου, συγκροτώντας (στις 21 Φεβρουαρίου 1969) τοπική επιτροπή ελέγχου του περιεχομένου των βιβλίων (index librorum prohibitorum, όπως την εποχή της Ιεράς Εξέτασης). Τα βιβλία πάντα είναι επικίνδυνα, ειδικά όταν δεν περιέχουν αρεστές στις αυταρχικές εξουσίες ιδέες. Ο Μανώλης Γλέζος ήγειρε φωνή διαμαρτυρίας από το Παρθένι της Λέρου, όπου ήταν εξόριστος, και διεκόπη η εθνικόφρων επιχείρηση.
Δημοκράτες ναξιώτες ή υπηρετούντες στο νησί υπέστησαν σκαιά τη μήνι της δικτατορίας με πολιτικούς διωγμούς, βασανισμούς, φυλακίσεις, εξορίες. Μεταξύ αυτών οι Μαν. Γλέζος, Μιχ. Μπαρδάνης, Γιάν. Φωτ. Μαργαρίτης, Γεώργ. Φυσάκης, Μιχ. Βαρδάνης, Γιάν. Βουραζέρης, Σοφοκλής Τζαννετής, Γ.-Α. Μαγκάκης, Γ. Ανωμερίτης, Μιχ. Περιστεράκης, Ν. Μανιός, Σοφία Ν. Γρατσία-Χατζούδη, Στ. Β. Κορρές, Ιουλία Σπ. Λιναρδάτου, Μιχ. Κ. Μαντζουράνης, Μαν. Δ. Χωριανόπουλος, Μαν. Φ. Χωριανόπουλος. Ο συμβολαιογράφος και δημοτικός σύμβουλος Γ. Ρεφενές απολύθηκε και ο γυμνασιάρχης Γ. Ν. Κορρές εξαναγκάστηκε σε παραίτηση.
Νάξιοι φοιτητές στην κατάληψη του Ε.Μ. Πολυτεχνείου (14-17 Νοεμβρίου 1973) αναφέρονται οι: Θέκλα Κύζη, Στάθης Ιω. Μανδηλαράς, Ν. Ιω. Μαργαρίτης, Γ. Ν. Μπάκαλος, Αντ. Γ. Φραγκίσκος, Γ. Κ. Ρεφενές, Απ. Ιω. Μαργαρίτης χωρίς, ίσως, να είναι εξαντλητικός ο κατάλογος.
Τον Ιούλιο του 1970 απολύθηκε ο δήμαρχος Δημ. Προμπονάς και στη θέση του διορίστηκε ο Δημ. Μελισσηνός.
Αυτή είναι η ναξιακή πολιτική ανθρωπογεωγραφία των διώξεων και της αντίστασης στη δικτατορία.
Όμως, υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος που δεν πρέπει να παρασιωπάται. Οι Νάξιοι, που υπηρέτησαν το καθεστώς. (Η υποστήριξη είναι άλλης τάξης ζήτημα, που συνέβη με ποικίλους τρόπους και έχει ποικίλες επίσης εξηγήσεις). Ο Εμμ. Σωμαρίπας, αρχικελευστής και ο, Ναξιώτης εκ μητρός, Νικ. Καίνιχ, λοχίας, καταδικάστηκαν μετά τη δικτατορία για βασανισμούς: ο πρώτος στη δίκη των βασανιστών στο παροπλισμένο καταδρομικό ΕΛΛΗ και ο δεύτερος στη δίκη βασανιστών φοιτητών στο ΕΑΤ-ΕΣΑ.
Ο Λεβογιάννης παραθέτει (σ. 150-152) προβεβλημένα ονόματα ναξιωτών συνεργατών της χούντας: Στυλ. Γ. Κορρές, Φοίβος Αν. Λεγάκης, Δημ. Βαρδάνης, Δημ. Αγιοπετρίτης, Αντ. Πατσαρίσης, Σπυρ. Δ. Φραγκίσκος, Ιω. Καστρήσιος, Ιω. Μ. Καμπανέλλης, Αντ. Γ. Μελανίτης, Ιω. Γ. Κορρές, Δημ. Ι. Κόρσος, Δημ. Μελισσηνός, Γ. Δ. Λιανόπουλος, Γ. Δεμενεόπουλος, Μιχ. Αντ. Σοφικίτης, πρωτοπρ. Γ. Κατεινάς.
Στις 30 Ιουλίου 1971 ο τέως βουλευτής Αντ. Μπαρότσης χρίστηκε συνομιλητής του Παπαδόπουλου, ενώ για τη λεγόμενη «Συμβουλευτική Επιτροπή» και το «Περιφερειακό Συμβούλιο» έθεσαν υποψηφιότητα και δεν εξελέγησαν οι ιπτάμενοι φροντιστές Ιω. Λιανός και Νέστωρ Ευαγ. Κάρλοβιτς.
Τη Νάξο είχε ερωτευτεί ο αλήστου μνήμης Στυλ. Παττακός. Την επισκέφτηκε τρεις φορές (1968, 1970, 1971). Στην τελευταία του επίσκεψη, υποτίθεται για τον εορτασμό της 150ετηρίδος από την Επανάσταση του 1821 (Ναξιακόν Μέλλον, 336, Αύγ. 1971, σ. 1, 2), αυτό που έμεινε ανεξίτηλα στην ιστορία είναι η κιτς αψίδα, κατ’ απομίμηση της Πορτάρας, που έστησαν στην είσοδο του λιμανιού οι τοπικοί Ηρακλείς του καθεστώτος.
Πάντως, ανεξάρτητα από την προχουντική εκλογική πελατειακή συμπεριφορά του νησιού και την τοπική πολιτική «φεουδαρχία», εντύπωση προκαλεί το επίσημο αποτέλεσμα στη Νάξο των δύο ψευτοδημοψηφισμάτων της χούντας (1968, 1973). Η Νάξος υπολείπεται σε αρνητικές ψήφους των νησιών Σύρος, Μήλος, Άνδρος, Πάρος, Τήνος. Βέβαια, και τα ενθουσιώδη ή υποστηρικτικά τηλεγραφήματα και οι υμνολογίες δεν διέφεραν, σε αριθμό και περιεχόμενο, από την υπόλοιπη Ελλάδα.
Η έρευνα νέων πηγών (π.χ. διασωθέντες αστυνομικοί φάκελοι και άνοιγμα νέων αρχείων) θα αναδείξει νέες πτυχές και άγνωστα στοιχεία. Μια νέα γενιά ερευνητών μπορεί να ενισχύσει τη ναξιακή και εθνική μνήμη, σε μια περίοδο που το φίδι του φασισμού εκκολάπτεται σε εξουσιαστικούς κύκλους που αξιοποιούν τις σημερινές κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και δυσκολίες.
Επιχώριος
