Mια άλλη Σαντορίνη - 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής Τέχνης

Όταν δεν ασφυκτιά από τουρίστες που υπερβαίνουν αριθμητικά τον πληθυσμό του, το νησί του ηφαιστείου διαθέτει χάρες πολιτιστικού, ιστορικού και φυσιολατρικού ενδιαφέροντος.

Βρεθήκαμε στην 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής Τέχνης στην Ελλάδα και είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε μια άλλη Σαντορίνη.

Το φετινό καλοκαίρι ανήκει στη Σαντορίνη… για (σχεδόν) όλους τους λάθος λόγους. Οι ανησυχίες για τις επιπτώσεις του υπερτουρισμού, οι ανακοινώσεις για περιορισμό μετακινήσεων των ντόπιων ώστε να μειωθεί ο συνωστισμός και τα δημοσιεύματα του διεθνούς Τύπου για τη “χειρότερη τουριστική σεζόν” ρίχνουν μια σκιά ανησυχίας στο ηλιόλουστο ινσταγκραμικό νησί και λεκιάζουν το επιμελώς ασπρισμένο τοπίο του.

Όταν βρέθηκα στη Σαντορίνη στις αρχές του καλοκαιριού, οι κάτοικοι και εργαζόμενοί της ήταν ήδη προβληματισμένοι για την εξέλιξη της σεζόν, εξαιτίας αφενός της υπερπροσφοράς κλινών, αφετέρου της έλευσης τουριστών που ταξιδεύουν με περιορισμένο budget. Στο νησί με είχε φέρει για πρώτη φορά το ντεμπούτο της ελληνικής Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής Τέχνης που θα πραγματοποιούνταν εκείνο το Σαββατοκύριακο˙ ήταν λοιπόν η τέχνη μια ιδανική αφορμή να αναζητήσουμε την αληθινή Σαντορίνη, αυτή που κρύβεται πίσω από τις selfies με φόντο το ηλιοβασίλεμα στην Καλντέρα και δεν βιώνει έναν ιδρυματισμό καμουφλαρισμένο σε ελευθερία τόσο “infinite” όσο οι πισίνες στις βίλες των Φηρών.

Αφετηρία, η “ελληνική Πομπηία”

Αν η αίσθηση της Σαντορίνης μπορεί να συμπυκνωθεί σε μία λέξη, αυτή θα είναι ο “διχασμός”. Η πρώτη εικόνα μόλις προσγειωθούμε στο αεροδρόμιο είναι εκείνη μιας φουτουριστικής υπερσύγχρονης πόλης που σε καλεί να εγκατασταθείς εκεί, μέσω μιας γιγαντοαφίσας που προωθεί το νέο συγκρότημα κατοικιών στο Ελληνικό, συμπαρασύροντας τις αναμενόμενες σκέψεις για το μέλλον των κατοίκων της Αθήνας. Η δεύτερη εικόνα όμως, έπειτα από μια διαδρομή μισής ώρας περίπου με το transfer van μας, είναι εκείνη μιας άλλης πόλης, εξίσου σύγχρονης για την εποχή της. Ο λόγος για το Ακρωτήρι, τον προϊστορικό οικισμό στα νότια του νησιού, που εγκαταλείφθηκε στους σεισμούς που προηγήθηκαν της έκρηξης του ηφαιστείου και χάρη στα ηφαιστειακά υλικά που τον κάλυψαν διατηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό αυτούσιος, επιτρέποντάς μας να ζήσουμε τη δική μας εμπειρία στους ίδιους χώρους όπου χιλιάδες χρόνια πριν, κατά τη Νεολιθική εποχή, μια κοινωνία έφτιαξε την καθημερινότητά της.

Παρότι πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, η ανασκαφή του παραμένει εν εξελίξει, ενώ εικάζεται πως μένει πλήθος ευρημάτων να ανακαλυφθεί. Ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα από Γάλλους, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της ανασκαφής μεθοδεύτηκε το 1967 από τον Σπύρο Μαρινάτο και σήμερα τη συνεχίζει ο Χρήστος Ντούμας. Ο οικισμός του Ακρωτηρίου, από τον οποίο θεωρούν ότι έχει ανασκαφεί η πιο πλούσια γειτονιά περίπου 200 στρεμμάτων, χαρακτηρίζεται από τις περίτεχνες τοιχογραφίες, τις οποίες μπορεί κανείς να δει στο Μουσείο Παλαιολιθικής Θήρας στα Φηρά, τα πολυώροφα κτίρια με αποχετευτικό δίκτυο και την άριστη πολεοδομική του οργάνωση. Στον χώρο έχουν βρεθεί άθικτα αγγεία και γενικώς οικοσυσκευές, καθώς και έπιπλα, όπως στοιβαγμένα κρεβάτια τα οποία οι αρχαιολόγοι υποθέτουν πως οι κάτοικοι έβγαλαν εκτός των σπιτιών ώστε να καθαρίσουν μετά τον σεισμό.

Από τα ευρήματα του οικισμού εμπνεύστηκαν οι κεραμίστες τα έργα που δημιούργησαν για την έκθεση τόσο για το διαγωνιστικό μέρος όσο και για τις επιμέρους δράσεις της. Ενδεικτικό παράδειγμα, το γλυπτό της Amyel Garnaoui CLI(T)HERA στο προαύλιο του Αρχαιολογικού Χώρου που μας υποδέχεται στη συνδιαλλαγή παρόντος και παρελθόντος ή, αλλιώς, τη συνομιλία δύο εξελιγμένων κοινωνιών με ενδιαφέρον για την τέχνη σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές της Ιστορίας.

“Τομή” στην κεραμική τέχνη

Δεν είναι τυχαίο πως η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Big Blue Dot και η καλλιτεχνική διευθύντρια της Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής Τέχνης στην Ελλάδα Λουκία Θωμοπούλου επέλεξαν να κάνουν το ντεμπούτο τους στη Σαντορίνη. Η ονομασία “Biennale of Contemporary Keramics” (BCK) και όχι “Ceramics” (η σωστή ορθογραφία) αναδεικνύει τη λέξη “κέραμος”, δηλαδή πηλός, αλλά και ο μυθικός γιος του Διονύσου και της Αριάδνης, εφευρέτης της τέχνης της κεραμικής, γυρνώντας αφενός στις ιστορικές βάσεις της τέχνης και εγκολπώνοντας τους λόγους που την ώθησαν να δημιουργήσει τον νέο θεσμό: να αναδείξει, δηλαδή, διεθνώς την ελληνική κεραμική αλλά και να αποτίσει φόρο τιμής στην τεράστια προσφορά των κατοίκων της Σαντορίνης στην εν λόγω τέχνη.

Η Μπιενάλε είναι εκ πεποιθήσεως περιπλανώμενη και αποκεντρωμένη: έτσι αποσκοπεί να παρουσιάσει διαφορετικές αισθητικές αλλά και χρηστικές προσεγγίσεις της κεραμικής τέχνης και παράλληλα να αναδείξει την πλούσια καλλιτεχνική ιστορία προορισμών, όπως η Σαντορίνη, που έχουν περιχαρακωθεί σε ένα σύγχρονο, περιορισμένο προφίλ.

Στην πρώτη της εκδοχή, με κύρια θεματική και τίτλο “Clay Echoes: Unearthing Hidden Narratives / Πηλού Αντηχήσεις: Μέσα από κρυμμένες αφηγήσεις”, ανάμεσα στις 200 προτάσεις που κατατέθηκαν, διεθνής κριτική επιτροπή κάλεσε είκοσι Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες, οι οποίοι δημιούργησαν έργα εμπνευσμένα από τα ευρήματα στον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου, τα οποία εκτίθενται έως και τις 26/10 στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας στα Φηρά. Σημειώστε πως πρόκειται για την πρώτη φορά που το μουσείο φιλοξενεί σύγχρονες εικαστικές δημιουργίες.

Η κριτική επιτροπή της διοργάνωσης απένειμε βραβεία στους Γιώργο Βαβάτση (1ο), em irvin (2ο) και Ule Ewelt (3ο) για τα έργα τους Incision, weight (limit of excavation) και Θηρίον αντίστοιχα. Μια “γεωλογική” τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας, δύο σκουριασμένες αντιλόπες και μια πλάκα που θυμίζει δαχτυλικά αποτυπώματα ανθρώπων χαμένων από καιρό διακρίθηκαν ανάμεσα στις προτάσεις που είδαμε παραταγμένες αντικριστά στα διασωζόμενα δημιουργήματα των προϊστορικών Σαντορινιών, σαν σε μια συζήτηση για την πορεία του ανθρώπινου είδους, των ενστίκτων και των επιθυμιών του για αισθητική ικανοποίηση.

Η Σαντορίνη με άλλη ματιά

Η επόμενη μέρα μάς βρήκε από τη γαλήνια -παρότι τουριστική- Περίσσα, στην οποία διαμένουμε, με την ατελείωτη παραλία, χρωματισμένη από τη μαύρη ηφαιστειακή λάβα, σε μια κοντινή εξόρμηση στο μεσαιωνικό χωριό του Πύργου. Γεμάτος ιστορικές εκκλησίες, κυκλαδίτικα αρχοντικά και φιδωτά σοκάκια, υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα της Σαντορίνης αλλά και ένα από τα πέντε καστέλια του νησιού, από το 1835 έως και την αρχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκτός από τη θέα που κόβει την ανάσα, αξίζει να αναζητήσετε τις εκκλησίες από διαφορετικές ιστορικές περιόδους με ξεχωριστές αρχιτεκτονικές και ζωγραφικές τεχνοτροπίες. Όπως μας ενημερώνουν ιθύνοντες του χωριού, οι περισσότερες συντηρούνται χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία ανασύροντας ξανά το ερώτημα: Γιατί ένα νησί με τόσο έντονο τουρισμό, επομένως και εισοδήματα, χρειάζεται ιδιώτες για να διατηρήσει άθικτη την ιστορία του, η οποία, αν το δούμε χρησιμοθηρικά, αποτελεί από μόνη της ένα τουριστικό προϊόν;

Απάντηση δεν πήραμε και προχωρήσαμε να ανακαλύψουμε ένα διαφορετικό αλλά εξίσου ιδιαίτερο προϊόν: τα άνυδρα λαχανικά, με κυριότερο την τομάτα, όπως καλλιεργείται από τον γεωπόνο Πέτρο Οικονόμου στο βιολογικό αγρόκτημα Anydro. Εκεί μας περίμενε ένα δείπνο υπό σκιάν, όπως αυτά που διοργανώνει στο πλαίσιο των Anydro Tours, μια προσπάθεια που μαζί με την εκπαίδευση νέων αγροτών φιλοδοξεί να διαφοροποιήσει την οικονομία του νησιού αλλά και να προσφέρει νέους ουσιαστικούς τρόπους γνωριμίας με το παρελθόν του.

Τελικός προορισμός μας, το Βιομηχανικό Μουσείο Τομάτας “Δ. Νομικός”, το χαρακτηριστικό φουγάρο του οποίου κυριαρχεί στο σχεδόν απόκοσμο, σεληνιακό τοπίο της παραλίας Βλυχάδα με τους εντυπωσιακούς σχηματισμούς των βράχων. Το Μουσείο μετρά δέκα χρόνια από τη μετατροπή του από εργοστάσιο σε εκθεσιακό χώρο και κατά τη διάρκεια της Μπιενάλε φιλοξενεί παράλληλες εκθέσεις και δράσεις. Η αφετηρία έγινε με την έκθεση της Sealed Earth Gallery “Her Hands Were Muddy When We Met” με αφηγήσεις πέντε σύγχρονων καλλιτεχνών και συνεχίζεται με τη διπλή έκθεση “Οραματιστές του χθες, δάσκαλοι του σήμερα: Η γενιά του 50” με τη συμμετοχή εννιά εμβληματικών καλλιτεχνών του χώρου της κεραμικής και “Η ελληνική κεραμική στο σήμερα” με εκπροσώπους της σύγχρονης γενιάς Ελλήνων κεραμιστών.

Επιστρέφοντας από το νησί του ηφαιστείου και παρακολουθώντας καθημερινά την ειδησεογραφία για τον πανικό που επικρατεί στα δημοφιλή σημεία του, γίνεται όλο και πιο σαφής η αίσθηση πως η Σαντορίνη έχει πραγματικά πολλά να προσφέρει στον επισκέπτη της, αρκεί αφενός να ληφθεί υπ’ όψιν η (μακρο)βιωσιμότητα του τόπου και των κατοίκων, αφετέρου να συνυπολογιστεί (σε κρατικό επίπεδο, μιας και σε δημοτικό γίνονται ήδη προσπάθειες) η αστήριχτη ιδιωτική πρωτοβουλία που επιχειρεί να αναδείξει διαφορετικά στοιχεία του ψηφιδωτού που τη συνθέτουν. Μια χαρά ήταν το ηλιοβασίλεμα και στη Βλυχάδα, δηλαδή, άσε που δεν χρειάστηκε να περιμένουμε και σε ουρές…