Της Μαρία Καλτσά (Φιλόλογος, Λαογράφος)
Το εικονοστάσι του σπιτιού δε διαδραματίζει μόνο ένα αισθητικό ή λατρευτικό ρόλο στη ζωή της οικογένειας, αλλά αποτελεί κέντρο αναφοράς πολλών εθιμικών πράξεων, γιορταστικών ή αγροτικών.
Πρόκειται για έναν ολόκληρο κόσμο που ενώνει χριστιανικά, μαγικά και παγανιστικά στοιχεία, κληρονομημένα από την αρχαιότητα, σε ένα αρμονικό σύνολο. Δίπλα στα ιερά εικονίσματα, το καντήλι και το θυμιατό τοποθετούνται αγιάσματα, ιερά φυτά, κεριά, αυγά, κεφάλι οχιάς, αφαλός του παιδιού και πολλά άλλα μαγικά αντικείμενα. Η ετερότητα αυτών των στοιχείων δεν αναιρεί το χριστιανικό χαρακτήρα του εικονοστασίου αφού ό,τι τοποθετείται εκεί πιστεύεται πως θα στηρίξει τον άνθρωπο σε δύσκολες στιγμές μέσω της δύναμης του Θεού.
Παλιό εικονοστάσι από Κωνσταντινούπολη
Από τα βάγια… ως τις λαμπάδες
Τo οικιακό ναξιακό εικονοστάσι, που το χαρακτηρίζει ποικιλία ως προς τη μορφή, το υλικό κατασκευής και την προέλευση, συνδέεται άμεσα με τα έθιμα του Πάσχα. Τα έθιμα αυτά ξεκινούν το Σάββατο του Λαζάρου και τελειώνουν την Κυριακή του Θωμά. Θα αναφέρουμε μερικές ναξιώτικες παραδόσεις που συνδέουν το εικονοστάσι με αυτά τα έθιμα, παρακολουθώντας τα με χρονολογική σειρά.
Τα Βάγια και οι σταυροί φτιαγμένοι από φυτά που μοιράζονται στην εκκλησία την Κυριακή των Βαΐων (καθώς και τα λουλούδια που δίνονται της Σταυροπροσκυνήσεως και του Τιμίου Σταυρού) πιστεύεται ότι έχουν μεγάλη αποτρεπτική δύναμη και γι’ αυτό τοποθετούνταν στο εικονοστάσι ως φυλαχτά. Χρησιμοποιούνται κυρίως για το ξεμάτιασμα των παιδιών. Στον Καλόξυλο τα παλιότερα χρόνια θυμιάτιζαν με φύλλα ελιάς, βιολέτες, βασιλικό και βάγια το ματοπιασμένο παιδί. Στο Αγερσανί έδιωχναν τις «Καλές Κιουράδες», γυναικείες μορφές επιζήμιες για τα βρέφη με σταυρό των Βαϊων που είχαν φυλαγμένο στο εικονοστάσι.
Τη Μεγάλη Τετάρτη, που τελείται η Ακολουθία του Ευχελαίου οι γυναίκες παίρνουν το βαμβάκι που βουτήχτηκε στο αγιασμένο λάδι και το φυλάνε δίπλα στα εικονίσματα για να το χρησιμοποιήσουν σε περίπτωση που αρρωστήσει κάποιος στο σπίτι. Στην Κωμιακή με αυτό άλειφαν τα άρρωστα παιδιά ή τις πληγές για να επουλωθούν. Η Μεγάλη Πέμπτη χαρακτηρίζεται από μια σειρά τελετουργικών εθίμων. Η μέρα αυτή χαρακτηρίζεται από εξαιρετική ιερότητα και τα λατρευτικά αντικείμενα που χρησιμοποιούνται στις Ακολουθίες της έχουν ιδιαίτερη δύναμη σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη. Το ύψωμα από τη λειτουργία της Μ. Πέμπτης, όπως και το αντίδωρο τοποθετούνται στο εικονοστάσι. Στο χωριό των Τριπόδων βάζανε μέσα σε ένα άσπρο πανάκι που το κάνανε σαν σακουλάκι, αντίδωρο της Μ. Πέμπτης, δύο χάντρες, λουλούδια του Επιταφίου και ένα μονοσκέλιδο σκόρδο «για να καούνε τα μάτια αυτού που ήθελε να τον ματιάσει». Ανάλογο έθιμο παρατηρείται και στο Γλινάδο, μόνο που εκεί τα φυλαχτά κατά του ματιάσματος τα έφτιαχναν με σκούρο πανάκι.
Εικονοστάσι στο οποίο διακρίνεται ο Σταυρός των Βαϊων και το κόκκινο αυγό
Το αυγό της Μεγάλης Πέμπτης
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο αυγό της Μ. Πέμπτης και στις αυγοκουλούρες. Το αυγό, ειδικά το κόκκινο που βάφεται τη μέρα αυτή αποτελεί σύμβολο ζωής και τοποθετείται στο εικονοστάσι που παραμένει όλο το χρόνο για να χρησιμοποιηθεί σε ειδικές περιστάσεις. Κυρίως λειτουργεί ως αποτρόπαιο για προστασία από τα κακά πνεύματα, τις αρρώστιες κλπ. αλλά και ως «κρατητήρα», που προστατεύει τις έγκυες και τα ζώα για να «κρατήσουν» το παιδί ή το ζώο και να μη το χάσουν. Στο εικονοστάσι συνήθως τοποθετείται το πρώτο αυγό που βάφεται. Στο Γλινάδο το πρώτο κόκκινο αβγό που βάφεται τοποθετείται στο εικονοστάσι και δύο αυγά στη στεφανοθήκη. Βάφανε τα πιο σκούρα αυγά για να πιάνει η μπογιά καλύτερα και συχνά προτιμούσαν τα αυγά τα οποία ευλογούσε ο ιερέας κατά τη λειτουργία. Τα ευαγγελισμένα αυγά θεωρούνται ότι έχουν μεγαλύτερη δύναμη. Στο Κουρουνοχώρι φυλάνε την αυγοκουλούρα στο εικονοστάσι και την τρώνε την Πρωτομαγιά.
Διακρίνουμε την παλιά καντήλα όπου καίει άσβεστο το Φως της Ανάστασης
Τα κεριά του Επιτάφιου
Τη Μεγάλη Παρασκευή οι πιστοί μεταφέρουν στο σπίτι τα λουλούδια και τα κεριά του Επιταφίου, τα οποία θεωρείται ότι είναι θαυματουργά. Για πολλούς στη Νάξο, όπως στ’ Απεράθου, τα κλεμμένα κεριά και λουλούδια θεωρούνται πιο …θαυματουργά, γι’ αυτό και γίνεται μεγάλος αγώνας για να τα αρπάξουν. Χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις ασθένειας αλλά και για ξεμάτιασμα. Βάζανε λίγο κάρβουνο στο καπνιστήρι και καπνίζανε τα λουλούδια του Επιταφίου για να ξεματιάσουν. Τα λουλούδια θα ‘πρεπε να παραμείνουν σαράντα μέρες πάνω στον Επιτάφιο και απ’ αυτά έπαιρναν επτά για το εικονοστάσι. Στην Κόρωνο μάλιστα διαβάζεται η παρακάτω ειδική ευχή για να διώξει τις ασθένειες, καθώς με το κερί του Επιταφίου σταυρώνουν τον ασθενή:
Ο Ιησούς Χριστός νικά
Και τα πάντα βοηθά
Και η Παναγιά η Κερά
Όλα τα κακά σκροπά
Ηνοιωσά σε, ήμοιωσά σε,
Να χαθής και να μη ξαναμετρηθής.
Να πας στα βάθη της θάλασσας,
Εκεί που δεν ακούεται του κόκορα η φωνή
Και δεν πετιέται του παιδιού το κουλούρι.
Να χαθής και να μη ξαναφανής.
Στην Κόρωνο επίσης υπάρχει το μοναδικό στη Νάξο έθιμο: η κάθε οικογένεια πηγαίνει το δικό της κερί για τον Επιτάφιο, στολισμένο με ένα μπουκετάκι λουλούδια και με χαραγμένο απάνω το όνομα της οικογένειας. Μετά τη πομπή του Επιταφίου τα κεριά τοποθετούνται στη σειρά και ο καθένας παίρνει το δικό του. Στο ίδιο χωριό βάζουνε τα λουλούδια του Επιταφίου στο θυμιατό για να θυμιάσουν τη ματιασμένη λεχώνα προκειμένου να μη της κοπεί το γάλα.
Στ’ Απεράθου η νύφη προστατεύεται από ένα φυλαχτό που περιέχει μια ματοπιάστρα, ένα κομπολόι, ένα σταυρουδάκι, κερί και λουλούδια απ΄τον Επιτάφιο. Στα χωριά της Τραγαίας χρησιμοποιούσαν το κερί του Επιταφίου ανάβοντάς το και λέγοντας «το Πιστεύω» για να κοπάσει ο δυνατός αέρας που έσπαγε τις ελιές και τίναζε τα φρούτα από τα δέντρα. Σε κάποια περιβόλια τοποθετούσαν τα λουλούδια αυτά σε φράχτες για να φεύγουν οι ποντικοί. Σε κάποια χωριά έβαζαν το κερί του Επιταφίου στο στόμα του νεκρού και δίπλα του τοποθετούσαν ένα εικόνισμα από το εικονοστάσι.
Εικονοστάσια με ευδιάκριτα διάφορα αγιοτικά αντικείμενα
Το Άγιο Φως στο εικονοστάσι
Οι λαμπάδες και τα κεριά της Ανάστασης τοποθετούνται και αυτά ως ιερά αντικείμενα στο εικονοστάσι και τμήματά τους χρησιμοποιούνται ως φυλαχτά κατά της βασκανίας και της κακοκαιρίας. Με τη λαμπριάτικη λαμπάδα οι πιστοί σχηματίζουν το σταυρό στο ανώφλι της πόρτας, αγιάζουν τα δωμάτια του σπιτιού, παλιότερα τους σταύλους και τις αυλές και ανάβουν το καντήλι με το Άγιο Φως. Το καντήλι στο εικονοστάσι πρέπει να διατηρηθεί άσβεστο για σαράντα μέρες.
Παρατηρούμε ότι το οικιακό εικονοστάσι συνδέεται στενά με τη μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης και με τα διάφορα «αγιοτικά» που τοποθετούνται σε αυτό αποτελεί μαρτυρία για τη ζωντανή θρησκευτικότητα των κατοίκων του νησιού μας.
Αυγοκουλούρα και μπουκαλάκια με αγιασμένα υγρά (λάδι και νερό)
Παλιό σκαλιστό εικονοστάσι
Εικονοστάσι θυρίδα
Εικονοστάσι – ανάρτηση εικόνων και ιερών αντικειμένων στον τοίχο
Από το my naxos free press (Τεύχος 21)
Σημείωση: *Ευχαριστούμε τον κ. Γιάννη Μελισσουργό για τα στοιχεία που μας έδωσε.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
– Ν. Κεφαλληνιάδης, Αγερσανί Νάξου. Το παραγωγικό, παραδοσιακό και τουριστικό λειβαδοχώρι, Σύλλογος Αγ. Αρσενίου Νάξου, Αθήνα 1987.
– Μ. Μαρκαντώνη-Μηλίγκου, Το αβγό στην ελληνική λαϊκή παράδοση, π. Κοινωνικές Τομές, έτος 6ο, τ. 55, Μάιος-Ιούνιος 1994, σ. 215
– Δ. Οικονομίδης, Η Μεγάλη Εβδομάδα στ’ Απεράθου Νάξου, εφ. Τ’ Απεράθου φ. 56, Μάρτιος-Απρίλιος 1988, σ. 13.
– Σ. Παραράς, Το κερί του Επιταφίου, εφ. Ναξιακόν Μέλλον, φ. 618, Μάιος 1995, σ. 6.
– Μ. Σέργης, Λαογραφικά και Εθνογραφικά από το Γλινάδο της Νάξου, Προοδευτικός Όμιλος Γλινάδου Νάξου, Αθήνα 1994.
– Ν. Σφακιανός, Τα φυτά στην εκκλησιαστική παράδοση και στα έθιμα της Νάξου, εφ. Ναξιακόν Μέλλον φ. 594, Μάιος 1993, σ. 3.
– Χειρόγραφα Λαογραφικού Σπουδαστηρίου Πανεπιστημίου Αθηνών.
