Γράφει ο Νίκος Λεβογιάννης
Ο Λαϊκός μας πολιτισμός πάντα μας επιφυλάσσει εκπλήξεις, έχει τη φρεσκάδα, τη δροσιά, την αύρα και εκείνο το απέραντο γαλάζιο του κυκλαδίτικου θαύματος.
Έτσι και η “Δάφνη-Δαφνοπούλα”, αυτό το μικρό σε αριθμό στίχων, μόλις 11, δημοτικό τραγούδι, που το είχα συμπεριλάβει, ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, σε μια λαογραφική εργασία μου το 1965 με δημοτικά τραγούδια και έθιμα από το χωριό μου Κωμιακή Νάξου (κατατεθειμένη στο Σπουδαστήριο Λαογραφίας του ΕΚΠΑ και ψηφιοποιημένη πλέον στο πρόγραμμα “Πέργαμος”) (1) , μου αποκάλυψε τώρα, 40 χρόνια μετά, το μυστικό που κρυβόταν μέσα στους 11 στίχους του.
Ποιο ήταν το μυστικό; Η διαπίστωση ότι ο χορός τον οποίο συνοδεύουν αυτοί οι στίχοι, δεν έχει μόνο τον ίδιο τίτλο με το δημοτικό τραγούδι, αλλά έχει τις ρίζες του στον πανάρχαιο χορό, τον Γέρανο, που τον χόρεψε ο Θησέας στη Δήλο, επιστρέφοντας από την Κρήτη.
Τον χορό αυτό, τη «Δάφνη-Δαφνοπούλα», ξεχασμένο πλέον στην Κωμιακή, είχα την τύχη, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, δεκάχρονος μαθητής, σε κάποιες απόκριες, να τον δω να τον χορεύουν στο χωριό μου σε συγγενικό μου σπίτι. Από τότε έχει μείνει ολοζώντανος στη μνήμη, τόσο ο ίδιος, με τα απλά βήματά του, όσο και το τραγούδι που τον συνόδευε. Αργότερα ως φοιτητής κατέγραψα σε εργασία μου με θέμα «Λαογραφικόν υλικόν εκ Κωμιακής Νάξου 1965- 1966» τα λόγια του τραγουδιού και τη σχέση του με τον συνώνυμο χορό του: «το άσμα τούτο είναι καθαρώς χορευτικόν. Δεν άδεται χωρίς να χορεύεται. Άδεται δε κατά την εποχήν των απόκρεω. Το χορεύουν πολλοί μαζί, άνδρες και γυναίκες εις ρυθμόν καλαματιανού. Δίπλα εις κάθε άνδρα πρέπει απαραιτήτως να ευρίσκεται και μία γυναίκα και τούτο διότι καθ’ όν χρόνον άδουν τον στίχον «φίλα, καλέ μου, φίλα τη διπλανή σου…», κάθε άνδρας φιλάει αυτήν η οποία βρίσκεται δίπλα του» (2).
Αυτός ο χορός είναι ταυτόσημος ως προς τα βήματα με τον αγέρανο, πολύ γνωστό παριανό χορό, που επίσης έχει τις ρίζες του στον χορό του Θησέα, τον «Γέρανο» (3).
Ο Αγέρανος στην Πάρο χορεύεται τις απόκριες με τη συνοδεία διάφορων αυτοσχέδιων στίχων (κοτσάκια), με δημοφιλέστερο το τραγούδι της ξενιτιάς «αμυγδαλοτσακίσματα» (4).
Ακούγεται όμως συχνα και το δημοτικό τραγούδι «Δάφνες-δαφνοπούλες» (5).
Η ονομασία του χορού σε αυτή την παραλλαγή είναι «Αγέρανος-Δάφνη Δαφνοπούλα», ενώ όταν τον χορεύουν οι άντρες χορευτές ένας -ένας φιλούν τις κοπέλες χορεύτριες. Μικρές διαφορές εντοπίζονται σε αυτές τις τρεις παραλλαγές στον σκοπό (ρυθμό) του τραγουδιού. Η σκηνή που οι άντρες χορευτές φιλούν τις γυναίκες, υπάρχει στις δύο παραλλαγές που ακούγεται το τραγούδι «όλες οι Δάφνες», σε εκείνη της Κωμιακής Νάξου και την μία της Πάρου.
Ο αποκριάτικος χορός «Δάφνη» ή «Δάφνες Δαφνοπούλες» στην Κωμιακή Νάξου
Η «Δάφνη», παλαιός αποκριάτικος χορός στην Κωμιακή Νάξου έχει τις ρίζες του στον αρχαίο χορό «γέρανο» και χορεύεται με τη συνοδεία των στίχων του συνώνυμου με τον χορό δημοτικού τραγουδιού «Η Δάφνη ή Δάφνες Δαφνοπούλες»:
«Όλες οι Δάφνες, Δάφνες Δαφνοπούλες.
Όλες τις εφίλησα και τις κορφολόγησα.
Μόνο μια Δάφνη, Δάφνη Δαφνοπούλα,
μόνο αυτή δε φίλησα και δεν κορφολόγησα.
Φίλα, καλέ μου, φίλα τη διπλανή σου
ζερβά δεξά δική σου» (6).
Χορός ομαδικός κυκλικός, η «Δάφνη» χορευόταν από άντρες και γυναίκες που κρατιούνταν εναλλάξ με τα χέρια απλωμένα στον ώμο του διπλανού τους, όπως και στη «Βλάχα», τον κατ’ εξοχήν αποκριάτικο χορό της Κωμιακής, τον χορό των βοσκών.
Ο χορός αυτός, δεν συνοδεύεται από μουσικό όργανο, αλλά ο επικεφαλής άντρας, ο πρώτος του χορού, τραγουδά ένα-ένα τα δίστιχα του δημοτικού τραγουδιού «Δάφνη» και όλοι οι χορευτές τα επαναλαμβάνουν. Τα βήματα της «Δάφνης» είναι ίδια με εκείνα του πρώτου μέρους της «Βλάχας», τα αργόσυρτα.
Όταν τραγουδούσαν το ρεφρέν «φίλα καλέ μου φίλα τη διπλανή σου…» οι άντρες γυρνούσαν και φιλούσαν τη χορεύτρια που ήταν δίπλα τους, την «ντάμα» τους. Γι αυτό και τα ζευγάρια που έμπαιναν σ’ αυτό το χορό ήταν συνήθως ζευγάρια και στη ζωή (ανδρόγυνα, αρραβωνιασμένοι).
Ο χορός αυτός δεν χορευόταν σε δημόσιους χώρους ( πλάτσες, δώματα, καφενεία), όπως συνέβαινε με τους άλλους αποκριάτικους χορούς, αλλά μόνο σε σπίτια και με τη συμμετοχή προσώπων του οικογενειακού περιβάλλοντος του σπιτονοικοκύρη. Αυτό προφανώς οφείλεται στην ξεχωριστή στιγμή του χορού, όταν οι χορευτές γυρνούσαν και φιλούσαν τις χορεύτριες ντάμες τους. Είναι πολύ πιθανό η απόλυτη εξαφάνιση του χορού αυτού από την Κωμιακή, αλλά και η μη δημόσια εκδήλωσή του, να οφείλεται σε απαγόρευσή του από τις τοπικές αρχές, αστυνομικές και άλλες, με το αιτιολογικό της προσβολής των ηθών της τοπικής κοινωνίας, με αφορμή κάποιο επεισόδιο (παρενόχληση σεξουαλική με σημερινούς όρους), κάποια παρεξήγηση ή διαμαρτυρία προσώπων για λόγους «ηθικής τάξης», για προσβολή της δημόσιας αιδούς.
Απαγόρευση αποκριάτικων εθίμων με βωμολοχίες, «αισχροτράγουδα» και αυστηρή σάτιρα στις κρατικές και τοπικές αρχές, όπως δύο αριστοφάνειας σάτιρας έθιμα, ο «γεροντίστικος χορός» και τα «μασκαραλίκια», αυτοσχέδιες σατιρικές παραστάσεις, συνέβησαν στο Φιλώτι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όπου επενέβη βίαια η χωροφυλακή και τα διέλυσε, με το αιτιολογικό ότι περιείχαν βωμολοχίες και σκηνές που πρόσβαλαν τη δημόσια αιδώ, ενώ συνελήφθησαν και οι πρωταγωνιστές τους και οδηγήθηκαν στη Δικαιοσύνη. Έκτοτε αυτά τα πανάρχαια έθιμα απαγορεύτηκαν και ξεχάστηκαν (7).
Ο σκοπός του τραγουδιού «Δάφνη» έχει επιρροές από τον Καλαματιανό, αποκριάτικο χορό, ευρέως διαδομένο στη Νάξο. Τα βήματά του χορού είναι ίδια με εκείνα του Αγέρανου χορού της Πάρου.
Ο χορός του Θησέα στη Δήλο
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ιστορικό και βιογράφο (1ος αιώνα μ.Χ.), ο Θησέας με τους 14 νέους-νέες Αθηναίους, επιστρέφοντας από την Κρήτη αφού σκότωσαν τον Μινώταυρο, μετά από την προσόρμισή τους στη Νάξο λόγω θαλασσοταραχής, αναχώρησαν, αφού εγκατέλειψαν εκεί την Αριάδνη, με κατεύθυνση το Ιερό νησί της Δήλου, για να προσφέρουν θυσία στον Θεό Απόλλωνα, για την επιτυχή έκβαση της αποστολής τους στην Κρήτη με την εξόντωση του Μινώταυρου.
Στη Δήλο, γράφει ο Πλούταρχος, ο Θησέας με τα άλλα κορίτσια και αγόρια, χόρεψαν γύρω στον Βωμό του Θεού τον Γέρανο χορό. Η σκηνή αυτή έχει αποτυπωθεί και σε πολλά αγγεία της κλασικής αρχαιότητας.
Γράφει ο Πλούταρχος: « Αφού [ο Θησέας] αναχώρησεν από την Κρήτη, προσήγγισεν εις την Δήλον. Αφού δε εθυσίασεν εις τον Θεόν και αφιέρωσεν εις αυτόν το άγαλμα της Αφροδίτης, το οποίον είχεν λάβει από την Αριάδνην, εχόρευσε μαζί με τους νέους ένα χορόν, τον οποίον λέγουν ότι ακόμη και τώρα εκτελούν οι Δήλιοι. Εμιμείτο τα γυρίσματα και τας διεξόδους του Λαβυρίνθου και εξετελείτο ρυθμικώς με περιστροφάς και ξετυλίγματα. Το είδος αυτό του χορού ονομάζεται υπό των Δηλίων Γέρανος, όπως διηγείται ο Δικαίαρχος…[Καλείται δε το γένος τούτο της χορείας υπό Δηλίων γέρανος, ως ιστορεί Δικαίαρχος]…» (Πλούταρχος: Βίοι παράλληλοι-Θησεύς 21).
Ο «Γέρανος» χορός του Θησέα στη Δήλο διασώθηκε μέσα στις χιλιετίες σε διάφορες παραλλαγές, με τον «Αγέρανο» της Πάρου να θεωρείται ο κοντινότερος απόγονός του, αφού είναι ο μόνος που φέρει το όνομά του, χωρίς βέβαια να είναι διαπιστωμένο ότι αυτές ταυτίζονται ή είναι πανομοιότυπες με τον χορό του Θησέα στη Δήλο.
Η ονομασία όμως «Αγέρανος» στον παριανό χορό έχει την προέλευσή της από εκείνο τον χορό του Θησέα, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι συγκεκριμένοι χοροί, ο «Αγέρανος» της Πάρου, η «Δάφνη» της Κωμιακής και άλλες παραλλαγές σε άλλα μέρη, έχουν τις ρίζες τους και διασώζουν πολλά στοιχεία από εκείνο τον πανάρχαιο χορό.
Εκτός από την Πάρο και την Κωμιακή Νάξου, παραλλαγές του ίδιου χορευτικού τύπου, με διάφορες ονομασίες, υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, στην Ήπειρο, την Τσακωνιά, τον Πόντο.
(1) https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/3092#contents&gid=1&pid=2,
(2) https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/3092#contents&gid=1&pid=2, σ. τετραδίου 57.
(3) https://www.youtube.com/watch?v=B4136awCeDM
(4) https://www.youtube.com/watch?v=B4136awCeDM
(5) https://www.youtube.com/watch?v=2nPTxyobXoE
(6) https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/3092#contents&gid=1&pid=2, σ. τετραδίου 56
(7) Μανώλης Ιακ. Ψαρράς: «Οι απόκριες στο Φιλώτι της Νάξου».
Ακολουθήστε το naxostimes.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
