*Του Θανάση Δ. Κωτσάκη
Ιστορικός, Διδάκτωρ στην Ιστορία του Πολιτισμού Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου – Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών
Είναι γνωστό τοις πάσι ότι βρισκόμαστε σε έναν τόπο προικισμένο από τη φύση και την ιστορία.
Η Νάξος (ιδιαίτερα το ορεινό της τμήμα, το οποίο και υπάγεται στον Δήμο μας) βρίθει φυσικών καλλονών, καθώς και πάμπολλων και σημαντικών υλικών καταλοίπων της ιστορίας μας και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, κάτι που έχει ευεργετικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής των κατοίκων του νησιού, καθιστώντας το μάλιστα ως έναν από τους πλέον δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς στον ελλαδικό χώρο. Ένα από αυτά τα μνημεία της φύσης και της ιστορίας του τόπου μας είναι και η σπηλιά του Ζα.
Δεν θα ήθελα να εκληφθεί η αναφορά μου σε αυτό το θέμα ως εισπήδηση στο έργο και τις αρμοδιότητές των αρχαιολόγων. Η στόχευση (όχι μόνο η δική μου, αλλά και πολλών άλλων πολιτών που συμμετέχουν σε κινήσεις για την προστασία και ανάδειξη του φυσικού μας πλούτου και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς) είναι σαφώς διαφορετική.
Μέσα από την χρησιμοποίηση και αξιοποίηση των πορισμάτων της έρευνας της επιστήμης της αρχαιολογίας γίνεται προσπάθεια να αποτιμήσουμε και να γνωρίσουμε καλύτερα τα μνημεία μας, με σκοπό την προβολή τους και την ευαισθητοποίηση του κοινού, αλλά και της πολιτείας, πράττοντας παράλληλα ενέργειες που συμβάλλουν στη διάσωση, ανάδειξη και ορθολογική διαχείρισή τους. Πιστεύω ότι ως ενεργοί πολίτες και αγαπώντες την ιδιαίτερη πατρίδα μας, έχουμε χρέος και καθήκον να αναλαμβάνουμε δράσεις -στο μέτρο των δυνατοτήτων ενός εκάστου- που συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση.
Η σπηλιά του Ζα βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του ομώνυμου όρους της Νάξου.
Ο Ζας και η σπηλιά του συνδέονται με τη λατρεία του Διός (έχουν μάλιστα εντοπιστεί αρχαίες επιγραφές όπου είναι γραμμένη η φράση: “ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ”).
Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Δίας πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη σπηλιά του Ζα, αφού εγκατέλειψε τη γενέτειρά του Κρήτη, διωκόμενος από τον πατέρα του Κρόνο. Μάλιστα ο Μίνως επί «εννέα ολόκληρα χρόνια περιπλανήθηκε πάνω στον Ζα για να κλέψει τους νόμους από τον Δία». Αξίζει να σημειωθεί και ότι μία από τις αρχαίες ονομασίες της Νάξου ήταν η «Δία». Η σπηλιά του Ζα λοιπόν, άρρηκτα συνδεδεμένη με τη λατρεία του Διός, κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αρχαία ελληνική μυθολογία.
Αναφορικά με την τοπογραφία της σπηλιάς του Ζα, το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο 628 μέτρων, πάνω από την κοιλάδα των Αριών και αποτελείται από δύο κύριες αίθουσες. Η χαμηλή πρώτη αίθουσα ύψους 2 έως 5 μέτρων και πλάτους 4 έως 19, οδηγεί στη δεύτερη μεγαλύτερη αίθουσα που έχει μήκος 78, πλάτος 65 και μέγιστο ύψος 22 μέτρων.
Οι ογκόλιθοι που καλύπτουν το δάπεδό του σπηλαίου προκαλούν δέος, ενώ υπάρχουν και σπάνια και αξιόλογα σταλαγμιτικά συμπλέγματα. Κάτω από την είσοδο του σπηλαίου, στο άνοιγμα της ρεματιάς τρέχει το νερό μιάς μικρής πηγής. Εξακόσια περίπου μέτρα χαμηλότερα σ’ ένα πλάτωμα, που το σκεπάζουν βαθύσκια πλατάνια, αναβλύζουν τα νερά της βρύσης των Αριών.
Εκεί ο επισκέπτης με θέα την κορυφή του Ζα και την υποκείμενη κοιλάδα, απολαμβάνει ένα ασυνήθιστο για τις Κυκλάδες οικοσύστημα με ελιές, αμπέλια, οπωροφόρα, κηπευτικά και αιωνόβιες βελανιδιές, ενώ και οι ανθρώπινες κατασκευές, τα παραδοσιακά πετρόκτιστα και οι πεζούλες, δένουν αρμονικά με το φυσικό περιβάλλον.
Η ανασκαφική έρευνα στη σπηλιά του Ζα έγινε σε τρεις φάσεις: τα καλοκαίρια του 1985, του 1986 και του 1994. Οι δύο πρώτες φάσεις (1985, 1986) διεξήχθησαν με τη συνδρομή και τη στήριξη του Αθλητικού Μορφωτικού Συλλόγου Φιλωτίου «ο Ζεύς» και η τρίτη (1994) με τη βοήθεια της τότε Κοινότητας Φιλωτίου.
Η ανασκαφική έρευνα στην πρώτη αίθουσα του σπηλαίου έφερε στο φως σημαντικότατα αρχαιολογικά ευρήματα. Σύμφωνα με τον επικεφαλής των ανασκαφών, κ. Κωνσταντίνο Ζάχο, υπήρχαν πέντε στρώματα επιχώσεων.
Οι επιχώσεις αυτές καλύπτουν μια μακραίωνη ιστορία του νησιού από την Νεώτερη Νεολιθική έως και τους Ιστορικούς χρόνους. Εντοπίστηκαν λίθινα εργαλεία της νεολιθικής εποχής (π.χ. από οψιανό και από πυριτόλιθο), ενώ η ανακάλυψη και χάλκινων εργαλείων που ανάγονται στη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο (5300-4500), (περόνες πελέκεις, σουβλιά και σπάτουλες), ήλθε να ανατρέψει τις έως προ τινος επικρατούσες απόψεις σχετικά με την πρώιμη μεταλλουργεία στο Αιγαίο. Επίσης βρέθηκε χρυσό έλασμα με τέσσερις διάτρητες γωνίες, ίσως το πρωιμότερο χρυσό αντικείμενο του Αιγαίου (Τελική Νεολιθική, 4500-3200 π.Χ.).
Στις εν λόγω ανασκαφές αποκαλύφθηκαν και κατάλοιπα των ιστορικών χρόνων, π.χ. κεραμικά της κυρίως αρχαϊκής και κλασσικής περιόδου, καθώς και λίγα ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Ένα νόμισμα των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων (του αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Σεβήρου, 222-235 μ.Χ.) μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα τελευταία δείγματα χρήσης ή επίσκεψης του σπηλαίου κατά την αρχαιότητα, ενώ λίγα δείγματα εφυαλωμένης κεραμικής πιστοποιούν περιοδικές επισκέψεις στο σπήλαιο κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους.
Σύμφωνα πάλι με την τοπική παράδοση η σπηλιά του Ζα υπήρξε το καταφύγιο των κατοίκων της περιοχής Φιλωτίου και των Αριών κατά τις πειρατικές επιδρομές των Σαρακηνών και των Τούρκων που μάστιζαν το Αιγαίο στους Μέσους και Νεώτερους χρόνους. Ο θρύλος αναφέρει επίσης ότι η σπηλιά του Ζα υπήρξε άντρο ζωοκλεφτών σε μεταγενέστερους χρόνους. Ο μύθος και η πραγματικότητα λοιπόν συμπλέκονται από τα πανάρχαια χρόνια έως τις ημέρες μας. Η σπηλιά του Ζα έχει μεγάλη ιστορική, αρχαιολογική, λαογραφική, καθώς και αισθητική και συναισθηματική αξία, ιδίως για όσους κατοικούν σε αυτόν τον τόπο και αποτελεί έναν τεράστιο φυσικό πλούτο για την περιοχή μας.
Έτσι λοιπόν, πολιτιστικοί φορείς της περιοχής μας και τοπική αυτοδιοίκηση, ενδιαφερόμενοι για την ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής τους κληρονομιάς, έχουν συμβάλλει σημαντικά και καθοριστικά στην προστασία και ανάδειξη του εν λόγω μνημείου, χωρίς τη συμβολή των οποίων δεν είναι βέβαιο ότι θα υλοποιούνταν δράσεις όπως π.χ. οι προαναφερθείσες ανασκαφές.
Ο Αθλητικός Μορφωτικός Σύλλογος Φιλωτίου Νάξου «ο Ζεύς», υπήρξε ο πρώτος φορέας της τοπικής κοινωνίας, ο οποίος συνέδραμε αποφασιστικά στην υλοποίηση των εν λόγω ανασκαφών.
Ενεθάρρυνε την ανασκαφική ομάδα να επιχειρήσει έρευνα σε μία περιοχή με προβληματική προσβασιμότητα λόγω του δύσβατου του εδάφους, όπως η σπηλιά του Ζα, μερίμνησε για την ανεύρεση του κατάλληλου βοηθητικού προσωπικού για τις ανασκαφές και ζήτησε πιστώσεις από τη Νομαρχία Κυκλάδων με σκοπό την κάλυψη αναγκών μισθοδοσίας του βοηθητικού προσωπικού, όπως του αγωγιάτη (που μετέφερε υλικά και τρόφιμα από το Φιλώτι προς το σπήλαιο με μουλάρι) και της μαγείρισσας (που είχε αναλάβει την καθημερινή σίτιση των 15 συνολικά εργαζομένων στην ανασκαφή, από 1 έως τις 31 Αυγούστου εκάστου έτους), καθώς και για την κάλυψη άλλων εξόδων.
Ο Αθλητικός Μορφωτικός Σύλλογος Φιλωτίου επιμελήθηκε επίσης της διαμόρφωσης χώρου και της οργάνωσης γενικά της κατασκήνωσης των αρχαιολόγων στη βρύση των Αριών, ενώ μετασκεύασε και παλαιό πλησιόχωρο μιτάτο σε μαγειρείο. Δεσμεύτηκε για την αμέριστη υποστήριξή του προς τη διεξαγωγή των ανασκαφών (ηθικά, διοικητικά και οικονομικά), την ανέλαβε και την υλοποίησε, από ίδιους πόρους και με χρηματοδοτήσεις της Νομαρχίας.
Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήρε η Κοινότητα Φιλωτίου. Προκειμένου να διευκολύνει τις ανασκαφές του 1994, καθώς και την εύκολη προσβασιμότητα στο σπήλαιο, προέβη στη διάνοιξη αμαξιτού δρόμου με ασφαλτοτάπητα προς τη σπηλιά του Ζα (μέχρι τη βρύση των Αριών), καθώς και στην πλακόστρωση μονοπατιού από τη βρύση των Αριών μέχρι την σπηλιά του Ζα (έργο σήμερα ημιτελές).
Ανέλαβε επίσης την επιχορήγηση των αρχαιολογικών ερευνών (1994) υπό τη μορφή της κάλυψης εξόδων διαμονής, φαγητού και μετακινήσεων των συμμετεχόντων αρχαιολόγων και φοιτητών στις ανασκαφές από και προς τη Νάξο.
Η οικονομική στήριξη των ερευνών έγινε μέσω κρατικών επιχορηγήσεων και χρηματοδοτήσεων από τη Νομαρχία. Η Κοινότητα Φιλωτίου παραχώρησε επίσης απαραίτητο για τη διεξαγωγή των ανασκαφών υλικό εξοπλισμό, ενώ παραχώρησε και το Δημοτικό Σχολείο Φιλωτίου για την εγκατάσταση του επιστημονικού συνεργείου και των εργαστηρίων πλύσης και φύλαξης κεραμικής.
Συνεργάστηκε επίσης με την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία (τμήμα Κρήτης) με σκοπό τη διευκόλυνση της έρευνας του σπηλαίου από σπηλαιολόγους, γεωλόγους, βιολόγους και άλλους ειδικούς επιστήμονες (1993-1994), διαχειριζόμενη και σχετικά κονδύλια του Υπουργείου Αιγαίου στο πλαίσιο του προγράμματος: «Έργα ανάδειξης χώρων αναγνωρισμένου αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος» (1995).
Καθίσταται λοιπόν, βάσει των παραπάνω, σαφές ότι η τοπική κοινωνία δια των φορέων της έχει να επιδείξει έμπρακτη αρωγή στο πλευρό των αρχαιολόγων και των λοιπών συναρμοδίων κρατικών φορέων, χωρίς την οποία είναι αμφίβολο εάν όλα τα παραπάνω θα είχαν επιτευχθεί.
Αυτό αποτυπώνεται ανάγλυφα σε απόσπασμα ανασκαφικής εκθέσεως (1987), που συνέταξε ο ίδιος ο επικεφαλής των ερευνών, δρ. αρχαιολογίας, κ. Κωνσταντίνος Ζάχος: «Η οικονομική ενίσχυση του Υπουργείου Αιγαίου και της Νομαρχίας Κυκλάδων, καθώς και η ηθική και έμπρακτη συμπαράσταση του Πολιτιστικού Συλλόγου Φιλωτίου Νάξου συνέβαλαν σημαντικά στην επιτυχία των ανασκαφών στο σπήλαιο του Ζα, που έχουν σαν αντικειμενικό σκοπό τη διάσωση και τη μελέτη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους παραπάνω φορείς».
Αυτά έγιναν στο πρόσφατο παρελθόν. Καιρός όμως να συνεχιστεί η δράση των τοπικών φορέων της περιοχής μας με σκοπό την ανάδειξη και ορθολογική διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου, που ονομάζεται “σπηλιά του Ζα”.
Ήδη έχουν υποβληθεί προτάσεις από την τοπική αυτοδιοίκηση προς την πολιτεία (από το έτος 2000) για την ίδρυση αρχαιολογικού μουσείου (ή συλλογής) στο Φιλώτι σε διαθέσιμο παραδοσιακό κτίσμα, όπου θα στεγάζονται τα ευρήματα των ανασκαφών από τη σπηλιά του Ζα (τα οποία σήμερα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου στη Χώρα) και ενδεχομένως άλλα ευρήματα προερχόμενα από την ευρύτερη περιοχή Φιλωτίου, με την προοπτική να εμπλουτιστεί και με δωρεές ιδιωτών συμπολιτών μας, που θα δωρίσουν αρχαιότητες που κατέχουν, γνωρίζοντας ότι αυτή τους η πράξη θα συμβάλει στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και της τουριστικής ανάπτυξης του τόπου τους.
«Ο Δήμος προτίθεται να αναλάβει με δικές του δαπάνες και σύμφωνα με τις οδηγίες των αρμοδίων υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού την επισκευή και διαμόρφωση του οικοδομήματος, τις εργασίες και προμήθειες της έκθεσης, ώστε να εξασφαλίζονται όλες οι προδιαγραφές για τη λειτουργία του μουσείου», αναφέρει με το 10-3-2000 έγγραφό του προς το Υπουργείο Πολιτισμού ο Δήμος Δρυμαλίας.
Πάντως για την προστασία ανάδειξη και τουριστική αξιοποίηση της σπηλιάς του Ζα θα πρέπει να εκπονηθούν από τον Δήμο οι απαιτούμενες μελέτες (τοπογραφική, γεωλογική, αρχιτεκτονική και ηλεκτροτεχνική). Ήδη έχει προβλεφθεί από τον Δήμο πίστωση ύψους 35.000 ευρώ από το προβλεπόμενο ποσό των περίπου 120.000 ευρώ για την ολοκλήρωση των παραπάνω μελετών. Το Τοπικό Συμβούλιο Φιλωτίου με έγγραφά του ζητεί από τον Δήμο την κατά προτεραιότητα χρηματοδότηση των ανωτέρω μελετών, ώστε να είναι δυνατή η έγκρισή τους και ένταξη της δαπάνης του τόσο σημαντικού για όλο το νησί έργου στο κοινοτικό πρόγραμμα ΕΣΠΑ 2007-2013.
Η τοπική κοινωνία λοιπόν δια των φορέων της έχει συμβάλλει τα μάλα στην προστασία και ορθολογική διαχείριση των μνημείων της φύσης και πολιτιστικής της κληρονομιάς και εν προκειμένω της σπηλιάς του Ζα. Το πάγιο και καθολικό αίτημα των κατοίκων της περιοχής για την προστασία, την ανάδειξη και την καλώς νοουμένη αξιοποίηση της σπηλιάς του Ζα αναμένει την υλοποίησή του. Μένει να δούμε την ευόδωση των προσπαθειών όλων όσων έχουν αγωνιστεί και αγωνίζονται προς αυτήν την κατεύθυνση.
Θανάσης Δ. Κωτσάκης, Ιστορικός, Διδάκτωρ στην Ιστορία του Πολιτισμού Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου – Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών
(Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στα πρακτικά της ημερίδας “Πράττουμε για τα μνημεία” (Χαλκί, 21 Αυγούστου 2009), που εκδόθηκε από τα “Monumenta” (Αθήνα 2015), σσ. 68-71).
{youtube}OSlio2-QJkQ{/youtube}
{youtube}_JspdusxtzM{/youtube}
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αρχεία: Α.Μ.Σ. Φιλωτίου «ο Ζεύς» – τ. Κοινότητος Φιλωτίου – Δήμου Δρυμαλίας.
Γρατσία Σ., «Μία ενδιαφέρουσα λαογραφική είδηση για τη σπηλιά του Ζα», Φιλώτι, τόμ. Α΄ (1986), 159-162.
Ζάχος Κ., «Αρχαιολογικές έρευνες στο σπήλαιο του Ζα Νάξου», στο: Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Η Νάξος δια μέσου των αιώνων (Φιλώτι, 3-6 Σεπτεμβρίου 1992), Αθήνα 1994, 9-113.
Κεφαλληνιάδης Ν., Τα σπήλαια της Νάξου και οι θρύλοι των, Αθήνα 1961.
Πετροχείλου Α., «Τουριστικά σπήλαια της Νάξου», Έκδοση Περιηγητικής Λέσχης, Αθήνα 1969, 51-60 – Τα σπήλαια της Ελλάδας, Αθήνα 2002.
Προμπονάς Ι., «Ζας: το ιερό βουνό της Νάξου», Φιλώτι, τόμ. Α΄ (1986), 63-68.
Ψαρράς Ε., «Πειρατικές θύμησες από τη Νάξο (βγαλμένες από τη χιλιόχρονη πειρατεία στα νησιά του Αιγαίου)», στο: Πρακτικά του Α’ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», (Φιλώτι, 3-6 Σεπττεμβρίου 1992), Αθήνα 1994, 779-823.
Ψαρράς Σ., «Το Φιλώτι της Νάξου στα αρχαία χρόνια», Φιλώτι, τόμ. Α΄ (1986), 15-62.
