Έφυγε από τη ζωή στα 68 του χρόνια ο Ναξιώτης καλλιτέχνης της ξυλοναυπηγικής Μάρκος Παντελιάς…
Η είδηση του θανάτου του, προκάλεσε θλίψη τόσο στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Νάξο, όσο και σε αυτούς που τον γνώριζαν.
Μάρκος Παντελιάς: Ένας Κωμιακίτης αυτοδίδακτος καλλιτέχνης της ξυλοναυπηγικής
Ο Μάρκος Παντελιάς γεννήθηκε το 1950 στην Κωμιακη όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια. Απόφοιτος του εξατάξιου Γυμνασίου Χώρας Νάξου, δεν μπόρεσε να συνεχίσει τις σπουδές του λόγω οικονομικών δυσχερειών και μετανάστευσε στην Αθήνα, όπως όλοι σχεδόν οι νέοι της εποχής του, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη την εποχή της μεγάλης φυγής από την επαρχία. Εργάστηκε ως υπάλληλος στα ΕΛΤΑ απ’ όπου πρόσφατα συνταξιοδοτήθηκε.
Ο Μάρκος Παντελιάς είναι γόνος μιας οικογένειας με σπουδαίους καλλιτέχνες, όπως ο γενάρχης της οικογένειας Παντελιά στην Κωμιακή, ο οποίος σχεδίασε την εκκλησία της Θεοσκέπαστης και φιλοτέχνησε το τέμπλο της. Ο μεγάλος δεξιοτέχνης του βιολιού στην παραδοσιακή μας μουσική Θεοφάνης Παντελιας, που με τη μουσική του δεξιοτεχνία στο βιολί συνέβαλε τα μέγιστα στην εξέλιξη της ναξιώτικης μουσικής παράδοσης. Η διεθνούς φήμης τραγουδίστρια Μαριάννα Χατζοπούλου- Παντελιά από τη μητέρα της.
Ο αγγειοπλάστης Μάρκος Παντελιάς-Κανονομάρκος, παππούς του Μάρκου Παντελιά. Σώζονται ακόμη ως σήμερα και χρησιμοποιούνται πολλά από τα αντικείμενα που στις αρχές του 20ού αιώνα έφτιαχνε, δείγματα της τέχνης του, πυθάρια, λαΐνια, ανθοδοχεία, φρουτιέρες, σφούνια κ.λπ. που κοσμούν πολλά σπίτια
Ο Μάρκος Παντελιάς ήταν παντρεμένος με τη Σοφία Χωριανοπούλου το γένος Μπαϊρακτάρη και είχε δύο γιους. Από τα παιδικά του χρόνια άρχισε να σκαλίζει το ξύλο, έφτιαχνε ξύλινα παιχνίδια, ξύλινα παιδικά εργαλεία και περνούσε πολλές ώρες με τα σχολικά μαθήματα στο μαραγκούδικο του αείμνηστου Σταθάκη στο χωριό(την Κωμιακή), αποτυπώνοντας τα μυστικά της παραδοσιακής ξυλουργικής.
Στην Αθηνα τις ελεύθερες ώρες του ο Μάρκος αναζητούσε τρόπους να μάθει κι άλλα μυστικά γύρω απ” την ξυλογλυπτική. Παρακολούθησε σεμινάρια ξυλογλυπτικής του ΕΟΜΜΕΧ και αφού περιπλανήθηκε σκαλίζοντας πάνω στο ξύλο και δουλεύοντας το, έφτιαχνε διάφορες κατασκευές. Ανακαλυψε την ξυλοναυπηγική τέχνη, κάτι που δεν το είχε από την αρχή συγκεκριμενοποιήσει.
Για καιρό περιπλανήθηκε στα καρνάγια του Περάματος παρακολουθώντας και μαθαίνοντας στην πράξη τα μυστικά της κατασκευής των ξύλινων σκαριών. Έμαθε πολλά απ’ τους καραβομαραγκούς που όσο περνά ο καιρός χάνονται και λιγοστεύουν. Παράλληλα συγκέντρωνε πληροφορίες, σχέδια κ.λπ. χρήσιμα στοιχεία από την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Έτσι μπηκε στο μακρύ δρόμο της ξυλοναυπηγικής τέχνης.
Αυτό όμως δεν ηταν αρκετό για ένα καλλιτέχνη μιας σπάνιας ομολογουμένως τέχνης… Όντας τελειομανής, δεν ήθελε να κατασκευάζει ξύλινα μοντέλα καραβιών σαν αυτά που συχνα βλέπουμε στις βιτρίνες διαφόρων καταστηματων ειδών λαίκης τέχνης. Ο Μάρκος ήθελε να φτιάχνει αληθινά σκαριά, πραγματικά πλεούμενα, με όλους τους όρους της ναυπηγοεπισκευαστικής τέχνης και επιστήμης.
Ποια η διαφορα των σκαριών του από εκείνα που φτιάχνονται στα καρνάγια για να πέσουν στη θαλασσα; Μόνο το μέγεθος. Ο καλλιτέχνης της ξυλοναυπηγικής φτιάχνει σε μικρογραφία το κάθε σκαρί με όλες τις λεπτομέρειες, χωρίς να του λείπει το παραμικρό. Και βέβαια η μικρο-ξυλοναυπηγική με αυτές τις προϋποθέσεις είναι πολύ δύσκολη. Παράλληλα αυτή η τέχνη απαιτεί μελέτη, έρευνα, αναζήτηση σχεδίων, βαθια γνώση της ιστορίας της ναυπηγικής.
Και ο Μάρκος τα ερευνούσε όλα. Τα μελετούσε, τα σπούδαζε.
Έτσι στο απλό εργαστηριό του στην Αλσούπολη συναντούσες έναν επιστήμονα με βαθιές ιστορικές και τεχνικές γνώσεις. Έναν καλλιτέχνη-καραβομαραγκό, που στέκονταν με απόλυτο σεβασμό στη λεπτομέρεια, που διαρκώς αναζητούσε, που δεν σταματούσε να σπουδάζει αυτό που έκανε.
Είναι ο Μαρκος καλλιτέχνης και συνάμα δάσκαλος της ξυλοναυπηγικής. Τα έργα του, τα πλεούμενα του, ανήκουν σε ύλες της κατηγορίες των σκαριών, από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Έφτιαχνε οποιοδήποτε σκαρί μπορεί να φανταστεί κανένας, από το πιο απλό ως το πιο σύνθετο, έφτιαχνε τριήρεις όλων των κατηγοριών, πανέμορφα ιστιοφόρα με όλες τους τις λεπτομέρειες (γι’ αυτό άλλωστε σπούδασε και την παραδοσιακή ιστιοφορία, που είναι ξεχωριστή τέχνη). Με αυτή την τεράστια γνώση, μπορούσε να κατασκευάζει αξιόπιστα αντίγραφα, έχοντας στη διάθεση του ελάχιστα στοιχεία και χωρίς πλήρη ναυπηγικά σχέδια.
Τα μοντέλα που έφτιαχνε, είναι κατασκευασμένα με βαση τα σχέδια που είχε συλλέξει από την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, καθώς και σχέδια που έβρισκε από ιδιώτες. Στην προσπάθεια συλλογής σχεδίων ελληνικών παραδοσιακών πλοίων, συχνά αντιμετώπιζε πολλές και μεγάλες δυσκολίες, γιατί ορισμένα απ’ αυτά υπάρχουν μόνο στο εξωτερικό (Αγγλία, Γαλλία, Αμερική κ.λπ.).
Όλα τα μοντέλα είναι από ξύλο, φτιαγμένα στο χέρι και το βασικό χαρακτηριστικό τους είναι η αξιόπιστη αποτύπωση των πλοίων, με βάση τα σχέδια που διέθετε. Καθε σανίδι είναι κομμένο υπό κλίμακα, βασει του σχεδίου… Οι πήχεις του πετσώματος λαξεύονταν και κυρτώνονταν με θερμό αέρα πριν κολλληθούν και καρφωθούν στο σκελετό. Τα μοντέλα έχουν μήκος 60, 80 cm και 100 cm και όλες οι ανάγλυφες και σκαλιστές παραστάσεις είναι χειροποίητες.
«Είναι όμορφο και μοναδικό νά αρμενίζεις στο Αιγαίο της συνάντησης και συνύπαρξης πανάρχαιων πολιτισμών με σκαριά πιστά αντίγραφα, εκπληκτικά αριστουργήματα σαν αυτά του Μάρκου Παντελιά…”, έγραψε ο Νίκος Λεβογιάννης στο βιβλίο της εντυπωσιακής έκθεσης που διοργάνωσε ο Μάρκος Παντελιάς το καλοκαίρι του 2003 στο Χαλκί Νάξου.
Ο ίδιος είχε γράψει στην ιστοσελίδα του για την ξυλοναυπηγική:
«Οι ξυλοκατασκευές, είτε σαν εργαλεία του οικιακού και επαγγελματικού εξοπλισμού, είτε σαν συμπληρωματικές κατασκευές στην οικοδομική δραστηριότητα, είτε σαν αυτόνομες κατασκευές, προκαλούν πάντοτε ενδιαφέρον. Η χρήση του ναυπηγήματος επιβάλλει επιπλέον πλευστότητα, ικανότητα φορτίου, ασφάλεια και αυτόνομη κίνηση. Η παραδοσιακή ναυπηγική τέχνη, συστατικό στοιχείο και του ελληνικού λαικού πολιτισμού, εξελήγθηκε και μεγαλούργησε από την αρχαιότητα ως τα μισά του προηγούμενου αιώνα. Η Ανατολική Μεσόγειος, με τους πολιτισμούς που ανέπτυξαν οι λαοί της (αιγυπτιακός, κυκλαδικός, φοινικικός κ.λπ.) και διαδεχόμενος ο ένας τον άλλο, είχε την πρωτοπορία στην ξυλοναυπηγική, που για χιλιάδες χρόνια καθόριζε την εξέλιξή της. Με ιδιαιτερη επαγγελματική ευαισθησία, οι παραδοσιακοί ξυλοναυπηγοί και με εργαλεια, που πολλές φορές έφτιαχναν οι ίδιοι, έκτισαν πλοία με μεγάλη αντοχή στο χρόνο, εξαιρετικής καλαισθησίας και λειτουργικότητας. Χωρίς ναυπηγικό σχέδιο, αλλά με την άμεση σύνδεση σχεδιασμού και εφαρμογής στην πράξη, είχαν τον έλεγχο της κατασκευής. Τα μυστικά του σχεδιασμού μεταδόθηκαν από πατέρα σε γιο, με γεωμετρικές επινοήσεις, η προέλευση των οποίων ανάγεται στην αρχαιότητα. Αυτή η βαριά κληρονομιά, που άφησαν πίσω τους οι παραδοσιακοί ξυλοναυπηγοί είναι ελάχιστα γνωστή. Η δε παραδοσιακή ναυπηγική τέχνη, αν και θα πρέπει να διδάσκεται τείνει να χαθεί με το πέρασμα του χρόνου.
Ταξιδεύουμε λοιπόν στο χρόνο σε μια προσπάθεια να γνωρίσουμε τα στάδια εξέλιξης της ξυλοναυπηγικής, καθώς και τη χρήση αρκετών εργαλείων από τα αντίγραφα που προβάλλονται. Παρουσιάζονται ακόμη ξύλινα χειροποίητα μοντέλα, αξιόπιστα αντίγραφα υπαρκτών πλοίων, με τα οποια περήφανα οι ναυτικοί μας αρμένιζαν ανά τους αιώνες στις θάλασσες, κατασκευασμένα με τις ιδιες μεθόδους των παραδοσιακών καραβομαραγκών. Αυτά τα μοντέλα είναι στη διάθεση όποιου επιθυμεί να τα αποκτήσει».
Ο Μάρκος Παντελιάς έχει πάρει μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις καλλιτεχνών και έχει οργανώσει και αρκετές ατομικές. Έχει τιμηθεί με έπαινο και βραβείο από τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» το 1999 και 2000. Πολλές επίσης εφημερίδες, περιοδικά και τηλεοπτικοί σταθμοί έχουν ασχοληθεί και παρουσιάσει τη δουλειά του. Καραβόσκαρα, τρεχαντήρια, γαλιότες, μπομπάρδες, τρόικες, τριἡρεις, πεντηκόντοροι, ιστιοφόρα και πολλά ακόμη όμορφα σκαριά, που αρμενίζουν στα πελάγη της ιστορίας, αλλα και του λαϊκού μας πολιτισμού, είναι μοναδικά έργα τέχνης, πανέμορφα στολίδια, εικόνες ρομαντικές, που γαληνεύουν στη θέα τους την ψυχή και το πνεύμα, που μας ταξιδεύουν στις θαλασσες της νοσταλγίας και της περιπέτειας.
Αυτός είναι ο καλλιτέχνης καραβομαραγκός Μάρκος Παντέλιας, ο Κωμιακίτης…
Το κείμενο είναι από το βιβλίο ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ
Επιμέλεια του Νίκου Ι.Λεβογιάννη
