Μαρία Καλτσά, Φιλόλογος, κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος Λαογραφίας
Χτες και σήμερα
Στον Καλόξυλο, το μικρό γραφικό χωριό της Τραγαίας, ο εορτασμός του Πάσχα έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα καθώς αρκετά έθιμα έχουν λάβει από τους κατοίκους του ένα ιδιαίτερο χρώμα. Οι λαϊκές θρησκευτικές δοξασίες επιβιώνουν μέσα από τα δρώμενα που πλαισιώνουν το θείο δράμα, με κορύφωση των εθιμογραφικών εκδηλώσεων τη «θορυβώδη» Ανάσταση. Στο χωριό αυτό της Νάξου, όπως και στα υπόλοιπα, η βιωματική συμμετοχή στα γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδας, μέσω της έκφρασης του δραματικού αισθήματος, είναι έντονη. Ο μαγικοθρησκευτικός συμβολισμός των δρωμένων είναι ολοφάνερος στα περισσότερα έθιμα τελετουργικού χαρακτήρα.
Οι ετοιμασίες για το Θείο Πάθος
Το Σάββατο του Λαζάρου τα παλιότερα χρόνια στον Καλόξυλο έψηναν τα λαζαράκια, δηλαδή ψωμάκια ανθρωπόμορφα τα οποία στόλιζαν με ένα ολόκληρο καρύδι. Η Κυριακή των Βαϊων σηματοδοτείται από τη μεταφορά των βαγιών από την εκκλησία στο σπίτι. Τα βάγια ως φορέας δραστικής ενέργειας χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους του χωριού για εξορκισμούς των ψύλλων, των κοριών αλλά και διαφόρων ασθενειών. Φυλάσσονται ακόμα και σήμερα, όπως και παλιά, στο εικονοστάσι καθώς με τη γονιμοποιό τους δύναμη θα φέρουν θαλερότητα. Τη Μεγάλη Εβδομάδα οι νοικοκυρές προετοιμάζονται για τα μεγάλα γεγονότα της χριστιανοσύνης καθαρίζοντας επιμελώς τα σπίτια, ασπρίζοντας τις αυλές και τα πλακόστρωτα και φέροντας σε πέρας τις απαραίτητες μαγειρικές διαδικασίες. Από τη Μεγάλη Τετάρτη το απόγευμα που το λαδάκι του ευχελαίου μεταφέρεται από τους πιστούς σε όλα τα σπίτια για ευλογία, οι άνθρωποι συμμερίζονται όλο και πιο πολύ τον πόνο που συνοδεύει το θείο δράμα. Η Αγία Τριάδα, η μεγαλοπρεπής εκκλησία του Καλοξύλου στολίζεται από την αρχή του θείου πάθους με μωβ κορδέλες που δηλώνουν τον πένθιμο χαρακτήρα των ημερών.
Μεγαλοπεφτιάτικα έθιμα
Τη Μεγάλη Πέμπτη οι Καλοξυλίτισσες ακολουθούσαν παλαιότερα το εθιμοτυπικό βάψιμο των αυγών. Το αυγό, ως σύμβολο της ζωής, τοποθετείται για το καλό στο εικονοστάσι, ειδικά το πρώτο που βάφεται και ευλογείται στην εκκλησία. Συγκεκριμένα το αυγό της προηγούμενης χρονιάς θαβόταν στο περιβόλι ή στο χωράφι και στη θέση του τοποθετούσαν το νέο. Ας σημειωθεί ότι ακόμα και σήμερα το έθιμο τηρείται στο χωριό και μπορεί να δει ο επισκέπτης αυγό σε οικιακά εικονοστάσια. Το αυγό με το κόκκινο χαρούμενο χρώμα του ξορκίζει όλα τα κακά. Οι νοικοκυρές τη μέρα αυτή ετοιμάζανε τις κατσούνες, ένα είδος αρτύσιμου ψωμιού, στολισμένου με κόκκινο αυγό και τις έψηναν στους ξυλόφουρνους του χωριού. Συνήθως είχαν μορφή ανθρώπου με ένα άτεχνο κάπως κεφαλάκι, σταυρωμένα χεράκια και έφεραν για μάτια δύο γαρύφαλα. Τα περισσότερα από αυτά προορίζονταν για τα παιδιά του χωριού. Η λεγόμενη αυγοκουλούρα επίσης ψηνόταν τη Μεγάλη Πέμπτη και είχε στολίδι σε σχήμα σταυρού στη μέση και ένα κόκκινο αυγό.
Το πένθος της Μ.Παρασκευής
Τη Μεγάλη Παρασκευή νωρίς το πρωί ακόμα και σήμερα οι κάτοικοι του χωριού, όπως τα παλιότερα χρόνια τα παιδιά με τα καλάθια στα χέρια, μαζεύουν από τα περιβόλια (για τα οποία φημίζεται το χωριό) τους κήπους και τα χωράφια (κυρίως ανεβαίνοντας από τον Καλόξυλο στη Μονή) πολλά λουλούδια άγρια κυρίως, όπως ασπαρτιά (με κίτρινα άνθη), λούμπουνες, κρίνους, αγιόκλημα, αγριοαχλαδιά (αρόχλαδο) και άλλα. Από αυτά επιλέγουν ποιά θα χρησιμοποιήσουν για να στολίσουν τη βάση του Εσταυρωμένου Νυμφίου. Με τα άνθη αυτά σχηματίζουν ένα εντυπωσιακό μικρό λουλούδινο λοφίσκο στη βάση του Σταυρού που επιτείνει τη συγκίνηση που προκαλεί η μορφή του Χριστού. Μετά την Αποκαθήλωση τα σπίτια είναι ανοικτά για όλους και οι ιδιοκτήτες προσφέρουν νηστίσιμα κεράσματα σε όλους τους επισκέπτες. Ειδικά τα παλιότερα χρόνια, οι νοικοκυρές δεν μαγείρευαν τίποτα τη μέρα αυτή, «δεν άναβε φωτιά» αλλά έτρωγαν σύκα, καρύδια, έπιναν ρακί κ.λπ. Μέσα σε καλαθούνες συγκεντρώνονται και τα άνθη με τα οποία στολίζεται ο Επιτάφιος. Τα παλιότερα χρόνια οι γυναίκες ξενυχτούσαν το νεκρό Χριστό, όπως ξενυχτούσαν για κάθε νεκρό και χρησιμοποιώντας κλωστή και βελόνα έφτιαχναν γιρλάντες από λουλούδια για να στολίσουν τον τάφο Του. Ο μεγάλος ξύλινος Επιτάφιος του Καλοξύλου κατασκευάστηκε από τον επιπλοποιό Ιωάννη Δημητρίου Ποσάντζη, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, όπως και το δεσποτικό της εκκλησίας αλλά επειδή είναι αρκετά βαρύς οι κάτοικοι στην πομπή του Επιταφίου χρησιμοποιούν ένα μικρότερο έπιπλο, στολισμένο και αυτό, κατασκευασμένο από τον αδερφό του προηγούμενου, Γεώργιο Ποσάντζη. Η πομπή του Επιταφίου ακολουθεί τα στενά σοκάκια του χωριού. Σήμερα το στολισμό του Επιταφίου τον έχει αναλάβει ιδιώτης που στέλνει τα λουλούδια από την Αθήνα. Η πομπή του Επιταφίου φτάνει στο νεκροταφείο, όπου οι πιστοί κάνουν τρισάγιο για τους δικούς τους νεκρούς. Είναι γνωστή η λαϊκή αντίληψη ότι οι ψυχές ανεβαίνουν στον επάνω κόσμο και παραμένουν πενήντα μέρες έως την Πεντηκοστή. Η περιφορά του Επιταφίου που συνδέται σαφώς με αρχαία ελληνικά έθιμα σκοπό έχει τον εξαγιασμό γενικά του οικισμού και των σπιτιών απ’ όπου περνάει. Τα κεριά που κρατούσαν οι πιστοί στον Επιτάφιο ήταν προσφορά ενός από τους κατοίκους του χωριού. Στο τέλος της πομπής οι πιστοί περνούν κάτω από τον Επιτάφιο για να μπουν μέσα στο ναό. Επισημαίνουμε ότι την εικόνα της Παναγίας στην εκκλησία την κάλυπταν με μαύρο πέπλο, κάτι που συναντάμε και σε άλλα χωριά της Νάξου όπως στ’ Απεράθου. Τη Μεγάλη Παρασκευή στον Καλόξυλο έτρωγαν του πούλους, νηστίσιμους άρτους τους οποίους έψηναν από τις προηγούμενες μέρες – καθώς τη Μεγάλη Παρασκευή δεν ζυμώνουν – στους πολλούς φούρνους που υπήρχαν στο χωριό και τους στόλιζαν με ένα έως και τρία καρύδια, ανάλογα με το μέγεθός τους . Σήμερα δεν υπάρχουν πολλοί τέτοιοι φούρνοι και η κάθε νοικοκυρά φουρνίζει στο σπίτι της τα διάφορα αρτοσκευάσματα.
Η θορυβώδης Ανάσταση και η Αναφωτάρα
Το Μεγάλο Σάββατο τα παλιότερα χρόνια για κάθε παιδί ετοιμαζόταν ένα ομοίωμά του σε κουλούρι. Αυτά τα κουλούρια, τα οποία φέρουν αυγό, τα έλεγαν «δοξάρια» και τα τοποθετούσαν σε ένα τραπεζάκι στην εκκλησία για να ευλογηθούν στην Ανάσταση. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν διαβάζεται το Ευαγγέλιο της αναστάσιμης λειτουργίας σε κάθε τελεία του χτυπάει η καμπάνα. Η Ανάσταση στον Καλόξυλο φημίζεται για τον εξαιρετικά θορυβώδη χαρακτήρα της από τα παλιά χρόνια. Οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν βαρελότα, πολλές φορές αυτοσχέδια. Ο θόρυβος ως αποτρεπτικό του κακού συνοδεύει πολλά παγανιστικά και χριστιανικά έθιμα. Οι αρχαίοι Έλληνες χτυπούσαν χάλκινα σκεύη σε θρησκευτικές τελετουργίες αλλά και οι χριστιανοί διαιωνίζοντας τη μαγική αντίληψη περί θορύβου, εκφράζουν τη λαμπριάτικη χαρά τους με κροτίδες, βεγγαλικά και οτιδήποτε άλλο προκαλεί θόρυβο. Οι κρότοι διώχνουν τα δαιμονικά και τα μιάσματα ενώ το άγιο φως με την ανανεωτική του δύναμη φέρνει καλό σε κάθε σπίτι που μεταφέρεται. Τα λαμπροκέρια φυλάσσονται στο εικονοστάσι ως ιερά αντικείμενα. Την ώρα που ακούγεται το Χριστός Ανέστη οι Καλοξυλίτες ανάβουν από το Άγιο Φως μεγάλη φωτιά έξω από την εκκλησία, τη λεγόμενη Αναφωτάρα. Στις μέρες μας καίνε ξύλα ελιάς και άλλων δέντρων που μεταφέρουν με αυτοκίνητο ενώ παλιότερα όλα αυτά τα έκαιγαν στους φούρνους και στα τζάκια και συνεπώς στην Αναφωτάρα έριχναν κλήματα που υπήρχαν σε αφθονία. Τα καρβουνάκια από τα καμμένα κλήματα τα χρησιμοποιούσαν για να ανάβουν το θυμιατό. Μετά την Ανάσταση τα παιδιά του χωριού περνούσαν ένα ένα από τον παπά κρατώντας δεμένα σε μια άσπρη πετσέτα κουλούρια και αυγά. Ο παπάς τα ευλογούσε και τα έτρωγαν γύρω από την Αναφωτάρα μετά τη Λειτουργία. Επίσης, όπως πληροφορήθηκαμε, μέχρι το 1972 περίπου, στην εκκλησία περιφέρονταν το «τρίμμα» δηλαδή ένα πανέρι με τυρί και ένα άλλο με ψωμί για να πάρουν οι πιστοί ακριβώς μετά την Αναστάσιμη λειτουργία. Το βράδυ της Ανάστασης παλιότερα έτρωγαν κυρίως αυγά και μυζήθρα ενώ τα νεώτερα χρόνια τρώνε σούπα από κρέας.
Ο Εσπερινός της Αγάπης και τα Χλωρικά
Την Κυριακή του Πάσχα οι παλιότεροι έτρωγαν σούπα με βραστό κρέας για να είναι πιο ελαφρύ για το στομάχι μετά τη νηστεία και έψηναν από τη Νια Δευτέρα. Τα τελευταία όμως χρόνια οι κάτοικοι ψήνουν στα σπίτια τους κρέας με πατάτες στο φούρνο ή συγκεντρώνονται αρκετοί από αυτούς στην πλατεία του χωριού, όπου ψήνουν και διασκεδάζουν σε ατμόσφαιρα παρέας. Τέλος, στον Εσπερινό της Αγάπης στον Καλόξυλο απαντά το έθιμο των «Χλωρικών». Πρόκειται για ένα μείγμα χημικών ουσιών με βάση το χλώριο, σε αυστηρά καθορισμένη δοσολογία που τοποθετείται σε κάποια σημεία του πλακόστρωτου έξω από την εκκλησία. Πάνω στο Χλωρικό, οι άντρες του χωριού βάζουν πέτρες τις οποίες κλωτσούν με επιδεξιότητα ένας ένας με τη σειρά ώστε να προκαλείται η απαραίτητη τριβή που θα έχει ως αποτέλεσμα την έκρηξη. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό να παρακολουθήσει κανείς αυτό το ιδιαίτερο έθιμο που με το θόρυβο που το χαρακτηρίζει και τον πανηγυρικό του χαρακτήρα προκαλεί τον ενθουσιασμό μικρών και μεγάλων. Το Χλωρικό, η περιφορά των εικόνων και το φιλί της αγάπης σφραγίζουν τα τελετουργικά δρώμενα της Μεγάλης Εβδομάδας στον Καλόξυλο της Νάξου.
Από το my naxos free press (Τεύχος 25)
*Ευχαριστούμε τους πληροφοριοδότες μας Ανέττα Βαλληνδρά, Γιάννη Καλαβρό, Ευσταθία Καλαβρού και Μανώλη Παραρά στον οποίο ανήκουν και οι φωτογραφίες.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Βαλληνδρά Ν. Αλεξάνδρα (επιμ.), Η Ελλάς στις αναμνήσεις σας. Εορταστικόν Ημερολόγιον 1969. Ελληνική Περιηγητική Λέσχη – Κέντρον Τουριστικών Ερευνών.
Λουκάτος Σ. Δημήτριος, Πασχαλινά και της Άνοιξης (Λαογραφική Πινακοθήκη), Φιλιππότης, Αθήνα 1985.
Μέγας Α. Γεώργιος, Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Οδυσσέας, 1992
