Της Μαρίας Καλτσά (Φιλόλογος – Λαογράφος)
Τα κάλαντα, που όλοι μας κυρίως σε μικρή ηλικία, έχουμε τραγουδήσει, είναι δημοτικά τραγούδια που σχετίζονται με τα ευετηρικά έθιμα.
Συγκεκριμένα αποσκοπούν στο να εξασφαλιστεί η αφθονία των αγαθών, η υγεία, η ευτυχία και η απαρτία των μελών της οικογένειας.
Όλα αυτά εκφράζονται μέσω των ευχών για το νέο, άγνωστο χρόνο. Τα κάλαντα αποτελούν ένα ζωντανό έθιμο με συμβολικές διαστάσεις και ο τρόπος εκτέλεσης τους χαρακτηρίζεται από τελετουργικά στοιχεία (μουσική, τραγούδι, χτύπημα μεταλλικών τριγώνων, προσφορά κερασμάτων ή χρημάτων).
Τραγουδιούνται τις παραμονές των τριών σπουδαίων ημερών του δωδεκαημέρου – Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα – και συνδυάζουν παλιά μοτίβα (μελωδικά, φραστικά κτ.λ) με καινούρια στοιχεία, δηλαδή παρεμβάσεις και αυτοσχεδιασμούς.
Συνήθως τα τραγουδούν παιδιά, τα οποία τα παλιότερα χρόνια κερνούνταν διάφορα κεράσματα (σύκα ξερά, καρύδια και γενικά ό,τι υπήρχε στο σπίτι που επισκέπτονταν) ενώ τα νεότερα χρόνια λάβαιναν χρήματα.
Τα κάλαντα προσαρμόζονται στις κατά τόπους συνθήκες και κατά συνέπεια τα Ναξιακά κάλαντα – για τα οποία πηγή μας αποτέλεσε κυρίως ο Ναξιακός τύπος – παρουσιάζουν κοινά στοιχεία αλλά και διαφορές μεταξύ τους.
Στ’ Απεράθου, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γιώργου Ζευγώλη (Απεραθίτικα, 3, έτος I,1988-1989, σελίδες 505, 506), τα παλιά χρόνια βγαίνανε τα παιδιά στα σοκάκια του χωριού και ρωτούσαν: “Είναι με το θέλημα;” και αν ο νοικοκύρης του σπιτιού έλεγε “είναι” άρχιζαν να λένε παινέματα με στίχους που είχαν φτιάξει μόνα τους:
Σήκως απάνω κι άνοιξε την πόρτα την καρένια (καρυδένια)του χρόνου που θε να ‘ρθωμε να ‘ναι μαλαματένια.
Σήκως απάνω κι άνοιξε, μπουκέτο με τσι κρίνοι, να χαίρεσαι το Νίκο σου κι ότι ποθείς να γίνει.
Οι μεγάλοι βγαίνανε αργά το βράδυ και λέγανε κάλαντα μέχρι το πρωί, παίζοντας και βιολιά. Οι στίχοι προσαρμόζονταν με φαντασία κάθε φορά στα πρόσωπα τα οποία απευθύνονταν:
“Σήκως απάνω κι άνοιξε ν’ ανέβωμεν απάνω,να χαίρεσαι τον άντρα σου τον πετροπελεκάνο (μαρμαρά)
Σήκως απάνω κι άνοιξε, ω ουρανέ με τ’ άστρα,εσύ ‘σαι η ανεφαντού (υφάντρα) κι η μάνα σου η διάστρα (αυτή που τακτοποιεί το στημόνι στον αργαλιό).
Άρθρο με τίτλο “Σατιρικός στίχος. Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά” (από το Ναξιακό Μέλλον, Παρασκευή 10 Ιανουαρίου 1947, σελίδα 1)
Δεν έλειπαν όμως και οι στίχοι που αντί για ευχές, απεύθηναν κατάρες σε περίπτωση που ο σπιτονοικοκύρης δεν άνοιγε την πόρτα:
Να σου ξυδιάσει το κρασί και να ενή τραπέτι, (πολύ στιφό)και να το χύσεις να διαβεί κάτω στου Πολυκρέτη.
Τα κάλαντα ήταν και είναι μέσο έκφρασης πολιτικών και κοινωνικών μηνυμάτων, που σχετίζονται με τα προβλήματα της εκάστοτε κοινωνίας. Στο Ναξιακό Μέλλον του 1947 εντοπίσαμε άρθρο με τίτλο “Σατιρικός στίχος. Αρχιμηνιά κι’ αρχιχρονιά” όπου θίγονται πολύ σημαντικά θέματα που απασχολούσαν το Ναξιακό λαό εκείνα τα δύσκολα χρόνια:
Αρχιμηνιά κι’ αρχιχρονιά, φίλη μου δεντρολιβανιά, κι αρχή καλό μας χρόνο,- ο Θεός το ξέρει μόνο -.
Άγιος Βασίλης έρχεται μα στην Αξιά δε φαίνεται, έχει νάρκη το λιμάνι,και βαπόρι δεν το πιάνει.
Άγιος Βασίλης έρχεται και δε μας καταδέχεται, μόνου μας λέει, νάτε, και βρώμη, Αξιώτες, φάτε.
Φάτε τα ορυχεία σας,φάτε τα επαρχεία σας, φάτε τα λυσακά σας, κι’ ανοίχτε τα στραβά σας.
Και του χρόνου μη… χειρότερα.
ΦΑΝΑΡΙΟΣ Ναξιακό Μέλλον, Παρασκευή 10 Ιανουαρίου 1947 (15μερος πολιτική, φιλολογική και ειδησεογραφική εφημερίς της Νήσου Νάξου), Διακρίνονται οι ευχές των εκδοτών και ο Καζαμίας. (σελίδα 1)
Προτρεπτικό χαρακτήρα έχουν αρκετά κάλαντα που παρακινούν κυρίως πολιτικά πρόσωπα να ενεργήσουν προς το συμφέρον μιας κοινότητας:
Ευτυχισμένο εύχομαι να ‘ναι το νέο έτος και να το κάνεις το χωριό Παρίσι θείε, φέτος
Μανόλης Μαργαρίτης
Το παραπάνω (απόσπασμα) απευθύνονταν στον πρόεδρο της κοινότητας Απεράθου το 1979.
Παλιά κάλαντα των Φώτων δημοσιεύονται στη Φιλολογική έκδοση του Ναξιακού Μέλλοντος (Ιανουάριος 1979, αρ. φύλλου 422 (5), σελίδα 1)
Παλιά κάλαντα των Φώτων στη Χώρα της Νάξου:
Σήμερα είναι των Φωτών, π’ αγιάζουν οι παπάδες και μες τα σπίτια μπαίνουνε και λεν τον Ιορδάνην,
Βοήθεια να τον έχομεν τον μέγαν Ιωάννην.- Στη Γαλιλαία ήτονε κι’ ήρθε στον Ιορδάνη δια να λάβει βάπτισμα από τον Αη Γιάννη.-
Μα ‘γω μαι δούλος σου Χριστέ και πως να σε βαπτίσω και να γυρίσω στην κορυφή δεν ημπορώ ν’ αγγίξω, θε να καούν τα χέρια μου και σαν κερί θα λιώσουν.
Εξάπλωσεν ο Πρόδρομος πα στο δεξί ντου χέρι θάμα μεγάλο έγινε στη γη, στην οικουμένη.
Ησκίστηκεν ο ουρανός και βγήκε περιστέρι.
Το άγιο πνεύμα ήτανε, που θε να μαρτυρήσει,πως ο Χριστός βαφτίστηκε σ’ Ανατολή και Δύση, να βαφτιστούνε τα νερά, στο πέλαγος να μπούνεκαι ν’ αρμενίζουν με χαρά και τον Θεόν δοξάζουν. Ν.Κ.
Συχνά τα κάλαντα, ειδικά αυτά που δημοσιεύονται στον τύπο, περνούν μηνύματα στο αναγνωστικό κοινό για θέματα όπως το Νοσοκομείο, το αεροδρόμιο αλλά και τα πλοία (εδώ το παλιό καράβι “Νάξος”) με ένα ιδιαίτερα σατιρικό τρόπο, ευχάριστο αλλά και δηκτικό.
Διαβάζουμε στο Ναξιακό Μέλλον του 1980:
Νοσοκομείο λέγεται πλωτό πως θε να γίνει κι οι καημένοι οι άρρωστοι θα παίρνουν δραμαμίνη.
Σκεφτείτε με οκτώ μποφόρ οι άρρωστοι στο πλοίο όχι, πλωτό, μα στεριανό θέμε Νοσοκομείο.
Ιδιαιτέρως μια ευχήγια το ογδόντα κάνω γρήγορα να προσγειωθεί στη Νάξο αεροπλάνο.
Στο “Νάξος” μας ευχόμαστενα μην ξαναχαλάσει,και ν’ ακουστεί έχει καιρό μάτι να μην το πιάσει.
ΠΛΑΤΑΝΟΣ -ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Παλιά φάτνη του δήμου Νάξου (Χώρα) Ναξιακό Μέλλον, Αθήνα, 31 Ιανουαρίου 1980, έτος έκδοσης 44ον, αρ. φύλλου 434 σελίδα 1.
Το σχόλιο που είχε η φωτογραφία ήταν:
Αυτήν την ωραία φάτνη έφτιαξε ο δήμος Νάξου στην πλατεία της πόλεως κατά τις ημέρες των Χριστουγέννων
Από τον Καλόξυλο προέρχονται τα παρακάτω παινέματα που έμμεσα θίγουν το χάσμα ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις (πλούσιοι – φτωχοί):
Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία
Γίνεται ντόρος στο χωριό, γίνεται φασαρία.
Κρατάει πένα και χαρτί.
Χαρτί και καλαμάρι.
Μας τονε παίρνει τον παπά και θα σωθεί το λάδι.
Έλα από τη Μητρόπολη για να μας λειτουργήσεις.
Μα σαν ηξεύρεις γράμματα πες μας την άλφα-βήτα.
Χωρίς να έχομε παπάδεν κόβουμε την πίτα
Ευχόμεθα χρόνια πολλά Νάχομαι την ευχή σας
Και φέρτε τονε τον παπάνα είμαστε μαζί σας.
Χριστουγεννιάτικα κάλαντα 2011 (κοπή πίτας του συλλόγου ΑΠΑΣ “Τα Φανάρια” στο Πολιτιστικό Κέντρο Απεράθου)
Οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι στη Νάξο αλλά και στην Αθήνα επισκέπτονται διάφορα σπίτια και μαγαζιά Ναξίων για να πούνε τα κάλαντα αλλά και να αποκομίσουν έσοδα για τις δραστηριότητες τους. Συνήθως οι στίχοι με φαντασία και μεγάλο ποιητικό ταλέντο, προσαρμόζονται στα εκάστοτε πρόσωπα. Για παράδειγμα, ο ΠΛΟΑ (Πολιτιστικός Λαογραφικός όμιλος Απεραθιτών), παλιός σύλλογος Απεραθιτών της Αθήνας τραγούδησε τα παρακάτω στιχάκια το 1985:
Με τη τζαμπούνα ήρθαμε τα κάλαντα να πούμε να σας εδούμε από κοντά και να σας ευχηθούμε
Να φέρει η νέα η χρονιά Γιώργη ό,τι σ’ αρέσει κι ευχόμαστε το ζάχαρο καλά καλά να πέσει
Η κόρη σου ‘ναι λεβεντιά καμαρωτή Αντρέα αρχαιολόγο γλήορα να τηνε δεις σπουδαία
Τα όνειρά σας ολονώ αληθινά να βγούνε κι όλα σας τα προβλήματα εφέτι να λυθούνε.
Τα τελευταία χρόνια στη Νάξο εξακολουθούν να λέγονται τα κάλαντα στα χωριά και τη Χώρα, κυρίως των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Τα κάλαντα των Φώτων έχουν ατονήσει και θα λέγαμε σχεδόν έχουν εκλείψει. Στις εκδηλώσεις των διάφορων συλλόγων (κοπή πίτας) τραγουδούν διάφορα κάλαντα, τα οποία πάντα αναφέρονται σε προβλήματα της τοπικής κοινωνίας αλλά και γενικότερα. Χαρακτηρίζονται συνήθως από αισιόδοξο τόνο και οικειότητα ως προς το ύφος:
Καλήν εσπέραν χωριανοί τα κάλαντα στην ώρα εφέτι δε σας τα ‘παμε κι ακούσετέ τα τώρα
Να φέρεις χρόνε που ‘μπηκες σε όλοι μας στιγμές γλυκές
Να περάσομε τη φετι-νή χρονιά χωρίς σεκλέτι.
Με τη χρονιά που ξεκινά να ‘ρχονται όλα ρόδινα
Κι όλοι να περάσομε κα-λά το δυο χιλιάδες δέκα
Τα παραπάνω κάλαντα (κοτσάκια) ακούστηκαν στην κοπή της πίτας του Απεραθίτικου συλλόγου “Τα Φανάρια” το 2010 και αφήνουν αιχμές για την κατάσταση που βίωναν οι Έλληνες λόγω της ανερχόμενης οικονομικής κρίσης.
Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι τα κάλαντα καθρεφτίζουν πτυχές της κοινωνίας στους στίχους τους και αποτελούν μαρτυρία για τις συνθήκες που επικρατούν στο νησί. Δεν είναι απλώς ευετηρικοί στίχοι που σκοπό έχουν μόνο να επιτευχθεί καλοτυχία γα το νέο χρόνο. Πρόκειται για ένα μέσο στα χέρια των Ναξίων με το οποίο μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους για όσα τους απασχολούν και να σατιρίζουν καταστάσεις και πρόσωπα.
Ας ακούσουμε λοιπόν για άλλη μια φορά τα τοπικά κάλαντα, πιο προσεκτικά, για να αφουγκραστούμε τα μηνύματα τους.
Και του χρόνου…Βιβλία – άρθρα, Βιβλιογραφία:Νίκου Κεφαλληνιάδη, έθιμα του “Κύκλου του χρόνου” στη Νάξο (Νάξος – Αρμενίζοντας το χρόνο, δήμος Νάξου, σελ. 335-350)
Κωσταντίνου Κλουβάτου, Κινίδαρος ο “Απίκραντος”, Κοινές και Ιδιότυπες Πολιτισμικές και Γλωσσικές Αποτυπώσεις, Αθήνα 2011.
Δημητρίου Λουκάτου, Χριστούγεννα και των γιορτών, Λαογραφία – Παράδοση 1, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα, 1979
Μανόλη Σέργη, Λαογραφικά και Εθνογραφικά από το Γλινάδο της Νάξου. Έκδοση του Προοδευτικού ομίλου Γλινάδου Νάξου, Αθήνα 1994
Περιοδικά:- Απεραθίτικα, τριμηνιαίο περιοδικό παιδείας και πολιτισμού 3° τεύχος, έτος I, 1988-1989, Αθήνα
Ναξιακό Μέλλον, μηνιαία εφημερίδα της Νάξου, Αθήνα.
Τ’ Απεράθου, Πολιτιστική, Ειδησεογραφική έκδοση της Νάξου, Αθήνα
Από το free press περιοδικό: my naxos (Τεύχος 11)
Κεντρική φώτο: Χριστουγεννιάτικα κάλαντα του ΠΛΟΑ (Πολιτιστικού και Λαογραφικού Ομίλου Απεραθιτών στην Αθήνα 1987)
One Comment