* Του Νίκου Λεβογιάννη
φιλόλογος-πρώην Βουλευτής
Με αφορμή το δημοσίευμα του ομότιμου καθηγητή της Λαογραφίας κυρίου Μ. Σέργη στο διαδίκτυο με θέμα: «Κωμιακή ένα αδημοσίευτο θρησκευτικό αλφαβητάρι από τον 19ο αιώνα» (σε site της Νάξου 9 Απριλίου 2023), έκρινα απαραίτητο να διατυπώσω ορισμένες παρατηρήσεις βιβλιογραφικές κυρίως, για την αποκατάσταση της αλήθειας.
Στο συγκεκριμένο άρθρο του ο κ. Σέργης παρουσιάζει ως άγνωστο μέχρι τώρα ένα δημοσιευμένο εδώ και 50 χρόνια δημοτικό τραγούδι, μια ακροστιχίδα αλφαβητική από την Κωμιακή Νάξου και υποστηρίζει ότι δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Αλλά εκείνο που δημοσιεύεται για πρώτη φορά είναι το συγκεκριμένο χειρόγραφο που το περιέχει.
Πρόκειται για ένα δημοτικό αποκριάτικο τραγούδι, δημοσιευμένο και στον ιστότοπο του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, όπως εξηγώ παρακάτω, αλλά και από εμένα σε μία τοπική εφημερίδα και σε δύο μου βιβλία με λαογραφικό περιεχόμενο.
Οι ακροστιχίδες είναι ένα είδος ποιήματος, όπου τα αρχικά γράμματα των στίχων ή των στροφών τους σχηματίζουν μια ενδεικτική λέξη ή φράση ή το αλφάβητο.
Η αρχή του ποιητικού αυτού είδους βρίσκεται στην αρχαιότητα, ενώ απαντάται και στην Παλαιά Διαθήκη, καλλιεργήθηκε όμως ιδιαίτερα στο Βυζάντιο, στην εκκλησιαστική υμνογραφία. Στη νεοελληνική λογοτεχνία το είδος καλλιεργήθηκε κυρίως από ποιητές υποστηρικτές της καθαρεύουσας και είχε περιεχόμενο ερωτικό.
Η συγκεκριμένη ακροστιχίδα-αλφαβητάρι είναι αρκετά διαδεδομένο δημοτικό τραγούδι σε διάφορες εκδοχές και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και ως δημιουργός του αναφέρεται ανώνυμος μοναχός.
Στην Κωμιακή διασώθηκε ως αποκριάτικο τραγούδι και όχι ως πρωτοχρονιάτικα κάλαντα. Τις απόκριες οι χορευτές, μεταμφιεσμένοι και μη, έστηναν χορούς στα δώματα των σπιτιών και στις πλάτσες του χωριού, με τζαμπουνοντούμπακα και χόρευαν τη βλάχα, τον Μπιτζηλαιαδίστικο και τα «Κοτσάκια», τραγουδώντας κυρίως στίχους «κοτσάκια» σατιρικούς, με πειράγματα και καυστική συχνά βωμολοχική σάτιρα, στο πνεύμα των αποκριάτικων εθίμων, που έχουν σκωπτικό πνεύμα. Την ακροστιχίδα-αλφαβητάρι «Άρχοντες και μεγιστάνοι» την τραγουδούσαν στον σκοπό «στην Τραγαία θα κατέβω άιντες κι αμάν αμάν…», αλλά και σε καλαματιανό σκοπό και χορό. Οι στίχοι αυτού του τραγουδιού, όπως και πολλών από τα αποκριάτικα κοτσάκια, αναφέρονται στον θάνατο και τη ματαιότητα της φθαρτής ζωής, σε μια διαδικασία εξορκισμού του θανάτου και ελπίδας απόλαυσης της ζωής.
Στην Κωμιακή έχω καταγράψει δύο εκδοχές του συγκεκριμένου δημοτικού τραγουδιού, στα πλαίσια της πολύχρονης έρευνάς μου για το λαϊκό πολιτισμό της ιδιαίτερης πατρίδας μου, με την καταγραφή και μελέτη του οποίου ασχολούμαι από τα μαθητικά μου χρόνια.
Στη συλλογή μου με δημοτικά τραγούδια της Κωμιακής περιέχεται και αυτό το τραγούδι και μάλιστα είναι από τα πρώτα δημοτικά τραγούδια που κατέγραψα ως πρωτοετής φοιτητής από μία αφήγηση και ένα χειρόγραφο.
Η Πρώτη καταγραφή έγινε το 1965 από αφήγηση της Μαρίας Εμμ. Χωριανοπούλου (Νταμπακομανώλενα) ετών 60, η οποία γνώριζε πολλά δημοτικά τραγούδια, τα περισσότερα από τα οποία τραγουδούσε. Η δεύτερη προέρχεται από χειρόγραφο τετράδιο της Καλλιόπης Ν. Κορρέ-Βιτζηλαίου, ετών 40 το 1965, όπως της το αφηγήθηκε όταν ήταν μαθήτρια η «Μαριά του Κονόμου», μια γερόντισσα που γεννήθηκε τη δεκαετία του 1870-1880 στην Κωμιακή.
Το χειρόγραφο με το ίδιο τραγούδι, που δημοσιεύει ο ομότιμος καθηγητής κ. Μ. Σέργης, υπογράφεται από τον Ιάκωβο Εμμ. Χωριανόπουλο και χρονολογείται στο 1929 και σύμφωνα με τον ίδιο το έχει αντιγράψει από παλαιότερο χειρόγραφο του Νικ. Στεφ. Χωριανόπουλου, του έτους 1879.
Οι τρεις αυτές καταγραφές από την Κωμιακή δεν διαφέρουν μεταξύ τους, παρά μόνο σε μερικές λέξεις και φράσεις, προϊόντα παραφθοράς οι περισσότερες, γεγονός που καταδεικνύει και την ευρεία διάδοση που είχε αυτό στην Κωμιακή.
Οι δύο δικές μου καταγραφές της ακροστιχίδας περιλαμβάνονται στη λαογραφική μου εργασία «Λαογραφικόν υλικόν εκ Κωμιακής Νάξου», χειρόγραφη 74 σελίδες σε σχολικό τετράδιο (Δημοτικά τραγούδια, σπάνια έθιμα και γεωργικές εργασίες), που κατέθεσα στο μάθημα της Λαογραφίας ως τριτοετής φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, το 1966.
Η Συλλογή είναι δημοσιευμένη στο ψηφιοποιημένο αρχείο του Λαογραφικού Σπουδαστηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ με αριθμό χειρογράφου 25, σύνδεσμος: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/3092#contents
Η ακροστιχίδα «Άρχοντες και μεγιστάνοι» έχει δημοσιευθεί από εμένα:
1) στην εφημερίδα ΚΟΡΩΝΙΣ ΝΑΞΟΥ, φ. 4/Ιούλιος 1972, σ. 2, με σύντομη ανάλυση του τραγουδιού.
2) στο βιβλίο μου «ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΙΣ ΡΙΖΕΣ» (1977), έκδοση Συλλόγου Κορωνίδος Νάξου,
3) στο βιβλίο μου «ΚΩΜΙΑΚΗ τ. Α΄», έκδοση Συλλόγου Απολλωνιατών Νάξου 1995, σ. 108.
Με βάση λοιπόν τα παραπάνω, η Ακροστιχίδα-Αλφαβητάρι «Άρχοντες και μεγιστάνοι» από την Κωμιακή, δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται άγνωστη, ούτε αδημοσίευτη.
Δείτε το βίντεο όπου δημοσιεύεται μια άλλη μουσική παρουσία της ακροστιχίδας «Άρχοντες και μεγιστάνες», από νησί των Κυκλάδων (δεν αναφέρεται ποιο), με τον χαρακτηρισμό «ένα κατανυκτικό τραγούδι του Τριωδίου». Τραγουδά ο Γρηγόρης Νταραβάνογλου. Μουσική επιμέλεια, Μανώλης Καρπάθιος.
