Του Νίκου Λεβογιάννη, Φιλόλογου – Συγγραφέα
Από το my naxos – free press (τεύχος 25)
Τέτοιες μέρες του Μάη, πριν μισό σχεδόν αιώνα, έπεφτε θύμα άγριας δολοφονίας από το στρατιωτικό καθεστώς της 21ης Απριλίου 1967, ο διαπρεπής νομικός και αγωνιστής της δημοκρατίας, Νικηφόρος Μανδηλαράς…
Στο βιβλίο του Νίκου Λεβογιάννη «Νεότερη Ιστορία της Νάξου» τόμος Β5, για πρώτη φορά αποκαλύπτεται το περιεχόμενο του φακέλου του Νικηφόρου Μανδηλαρά και δημοσιεύονται συγκλονιστικά ντοκουμέντα από τις δεκάδες σελίδες εγγράφων που περιέχει.
«αγαπούμε με φανατισμόν τον τόπον μας και επιθυμούμε να τον δούμε ευτυχισμένον, χαρούμενον, να ξανανθίσουν τα λουλούδια της χαράς, να σκορπίση το γέλοιο και η ευτυχία πάνω στα ερείπιά μας. Και αυτό δεν λέγεται πολιτική, λέγεται ΑΓΑΠΗ στους συνανθρώπους μας με το πλατύτατο νόημά της.
Ευχαριστών μετά τιμής
Νικηφόρος Μανδηλαράς»
Οι σημαντικότεροι σταθμοί στη ζωή του Νικηφόρου Μανδηλαρά
Από μαθητής γυμνασίου στους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες
19 Φεβρουαρίου 1928: O Νικηφόρος Mανδηλαράς γεννήθηκε στην Κόρωνο Νάξου, Σε ηλικία 18 ετών έχει ήδη …φάκελο πολιτικών φρονημάτων στην Ασφάλεια Σύρου, στον οποίο αναφέρεται ότι «εμφορείται υπό κομμουνιστικών φρονημάτων και δη με πλήρη κομμουνιστικήν κατάρτισιν…».
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ (δημοσιεύεται για πρώτη φορά): Από το φάκελο του Μανδηλαρά στην Ασφάλεια
25.3.1947: Με βαθμό 20 σε όλα τα μαθήματα, τελειόφοιτος γυμνασίου, ορίζεται σημαιοφόρος. Επεμβαίνει όμως η… Ασφάλεια και απαιτεί την αντικατάστασή του, διότι εμφορείται από …κομμουνιστικές ιδέες.
Ιανουάριος 1960: Εκδίδει τη 15νθήμερη μαχητική εφημερίδα «Ναξιακά Χρονικά».
9-10 Ιουνίου 1961: Δικάζεται στο Κακουργιοδικείο Σάμου ύστερα από μήνυση του Νομάρχη Κυκλάδων Λεβίδη, για συκοφαντική δυσφήμηση και εξύβριση διά του τύπου και αθωώνεται.
1961: Υποψήφιος με το ΠΑΜΕ (ΕΔΑ) στις Κυκλάδες περιοδεύει στα χωριά της Νάξου σε συνθήκες αστυνομοκρατίας και τρομοκρατίας. Στη Σύρο η Ασφάλεια κλείνει τα καταστήματα και απομακρύνει τα ταξί από την πλατεία για εκφοβισμό των πολιτών.
15.6.1966: Δικάζεται με το νόμο περί …τεντυμποϊσμού για περιΰβριση αστυνομικής αρχής και αθωώνεται.
14.11.1966: Αρχίζει στο στρατοδικείο η δίκη των 28 δημοκρατικών αξιωματικών της σκευωρίας του «ΑΣΠΙΔΑ». Ο Μανδηλαράς ως συνήγορος υπεράσπισης αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή της δίκης, συγκρούεται με τον Πρόεδρο του στρατοδικείου και τους μάρτυρες κατηγορίας-στρατιωτικούς, πολλοί απ’ τους οποίους υπήρξαν στη συνέχεια αρχιπραξικοπηματίες την 21η Απριλίου 1967 (Καρύδας, Σταθόπουλος, Παλαΐνης, Κωτσέλης, Δαμηλάκος κ.α.), αρχιβασανιστές στο ΕΑΤ/ΕΣΑ (Θεοφιλογιαννάκος), υπονομευτές της Κυπριακής Δημοκρατίας και του Εθνάρχη Μακαρίου (Γρίβας, Σαμψών).
14.12.1966: Εξετάζει τον λοχαγό Δαμηλάκο, από τα πρωτοπαλίκαρα της χούντας, ο οποίος τον απείλησε : «Πρόσεξε. Πρόσεξε πώς μου μιλάς!».
14.12.1966: Εξετάζει τον ταγματάρχη Θεοφιλογιαννάκο, τον μετέπειτα αρχιβασανιστή της ΕΣΑ.
Αρχές 1967: Καταθέτει στο στρατοδικείο ιατρικό ντοκουμέντο που πιστοποιεί ότι ο Συνταγματάρχης Γ. Παπαδόπουλος (ο μετέπειτα δικτάτορας) πάσχει από βαρύ ψυχικό νόσημα. Προκαλείται σάλος.
21.4.1967: Με την εκδήλωση του πραξικοπήματος, ο Νικηφόρος καταφεύγει σε φιλικό σπίτι εν ενεργεία αξιωματικού και διαφεύγει τη σύλληψη. Τρεις φορές άλλαξε κρησφύγετο στο διάστημα των 24 ημερών που έμεινε ελεύθερος πολιορκημένος.
16.5.1967: Στις 20:30 αναχωρεί από το τελευταίο κρησφύγετό του στον ΄Άγιο Σώστη Νέας Σμύρνης για το μοιραίο ραντεβού στο Νέο Φάληρο με τον πλοίαρχο του «RITAV» Πέτρο Πόταγα. Τον παραλαμβάνει, για να τον μεταφέρει στο πλοίο στου Σκαραμαγκά, προκειμένου να διανυκτερεύσει εν όψει της αναχώρησης τις πρωινές ώρες της επομένης 17.5.1967 με κατεύθυνση την Κύπρο. Από εκείνη την ώρα παραμένει άγνωστη η τύχη του και απόλυτο σκοτάδι επικρατεί κατά το 6ήμερο από τις 16 μέχρι τις 22 Μαΐου, όταν τις πρωινές ώρες, βρίσκεται το πτώμα του στην ακτή Γενναδίου Ρόδου. Η Ασφάλεια συνεχίζει να τον αναζητεί και αφήνει υπαινιγμούς στην οικογένειά του ότι κάτι έχει συμβεί.
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ (δημοσιεύεται για πρώτη φορά): Από το φάκελο του Μανδηλαρά στην Ασφάλεια
Στις 11 το μεσημέρι της επομένη 17 Μαΐου αναχωρεί το πλοίο με προορισμό την Κύπρο.
18 προς 19.5.1967: Σύμφωνα με την ιατροδικαστική έκθεση των Καψάσκη-Αγιουντάνη, ο Μανδηλαράς «πνίγηκε» τις νυκτερινές ώρες στην προσπάθειά του να βγει στις ακτές της Ρόδου, αφού προηγουμένως τραυματίστηκε στο κεφάλι, χτυπώντας στα τοιχώματα του πλοίου «Rita V», έχασε τις αισθήσεις του και έπεσε στη θάλασσα
22.5.1967: Τις πρωινές ώρες ντόπιοι ψαράδες βρήκαν στην παραλία Γεννάδι, στη Ν.Δ. πλευρά της Ρόδου το πτώμα του Νικηφόρου Μανδηλαρά σε απόσταση 12 μέτρων από την ακτή, σε σημείο που δεν φθάνει ούτε το χειμέριο κύμα. Ειδοποιήθηκε η Χωροφυλακή, η οποία όμως βρισκόταν ήδη σε …επιφυλακή και αναζητούσε τον Μανδηλαρά!!
23.5.1967: Στις εφημερίδες της Ρόδου αναγράφεται η είδηση: « το πτώμα που εξεβράσθη εικάζεται ότι ανήκει εις τον δικηγόρον Αθηνών Νικηφόρον Μανδηλαρά». Το ίδιο βράδυ ξένοι ραδιοφωνικοί σταθμοί (BBC, Ντόϊτσε Βέλε, Μόσχα κ.α.) μετέδωσαν την τραγική είδηση.
24.5.1967: Οι Αθηναϊκές εφημερίδες αναγράφουν σε μονόστηλο την είδηση: «το εκβρασθέν εις Ρόδον πτώμα εξηκριβώθη ότι ανήκει εις τον δικηγόρον Μανδηλαράν».
25.5.1967: Κηδεύεται εσπευσμένα στη Ρόδο παρουσία ελάχιστων φίλων του και μεγάλου αριθμού χωροφυλάκων. Δεν ανέμεναν καν την παρουσία της συζύγου και των συγγενών του.
Το πτώμα του Μανδηλαρά όπως το βρήκαν οι ψαράδες στην ακτή Γενάδιου Ρόδου το ξημέρωμα της 22ας Μαΐου 1967
Μάιος 1967: Η εφημερίδα Ναξιακόν Μέλλον και Ναξιακή Πρόοδος αναγράφουν υβριστικό για τον δολοφονημένο αγωνιστή σχόλιο: «Θα ηδύνατο να ευδοκιμήση ως δικηγόρος-ποινικολόγος αν αφωσιώνετο εις την δικηγορίαν και δεν κατελαμβάνετο τόσον ενωρίς από το πάθος της πολιτικής, την οποίαν σημειωτέον ήσκει με αδιαλλαξίαν, πείσμα και μαχητικότητα και η οποία τελικώς τον ωδήγησεν τόσον προώρως εις τον θάνατον».
Η τύχη όσων προσώπων είχαν άμεση ή έμμεση σχέση με την απόπειρα διαφυγής στο εξωτερικό του Μανδηλαρά και τη δολοφονία του γεννά ερωτηματικά (πλοίαρχος Πόταγας, ο πιλότος στρατιωτικού ελικοπτέρου Ελ. Δράκος, ο ψυχίατρος που είχε εκδώσει το ιατρικό πιστοποιητικό για τον δικτάτορα). Τους έκλεισε η χούντα το στόμα;
1975-76: Μετά την πτώση της χούντας ξεκινά η δικαστική έρευνα της δολοφονίας του Μανδηλαρά. Έχουν ήδη προκύψει πολλά στοιχεία από τη δημοσιογραφική έρευνα (Γ. Φάτσης-Βήμα. Αργ. Παναγόπουλος-Απογευματινή, Λ. Παπαδόπουλος-Νέα, Τσαρουχάς-Ελευθεροτυπία, κ.ά.), το στυγερό όμως έγκλημα δεν διαλευκαίνεται και οι φυσικοί αυτουργοί παραμένουν άγνωστοι.
15.6.1983: Γίνεται η μετακομιδή των οστών του Μανδηλαρά από τη Ρόδο στην Αθήνα και εναποτίθενται σε τάφο δίπλα από εκείνο του Γρ. Λαμπράκη στο Α΄ νεκροταφείο Αθηνών. Με απόφαση της οικογένειάς του ο ιατροδικαστής Κουτσελίνης εξετάζει τα οστά του Μανδηλαρά και διαπιστώνει την ύπαρξη συντριπτικού κατάγματος κρανίου, τον οποίο δεν…είδε ο ιατροδικαστής Καψάσκης.
Δεκέμβριος 1984: η Ολομέλεια Εφετών Αθηνών ασκεί ποινική δίωξη για «ανθρωποκτονία εκ προθέσεως» εναντίον των φυλακισμένων ήδη ως πρωταιτίων του πραξικοπήματος πρώην συνταγματαρχών Κ. Παπαδόπουλου, αδελφού του δικτάτορα και Ι. Λαδά. Στις 24.4.1986, δύο χρόνια αργότερα το Συμβούλιο Εφετών με το 731 βούλευμα του χαρακτηρίζει ως ανθρωποκτονία εκ προθέσεως τη δολοφονία του Μανδηλαρά και κατονομάζει ως ηθικούς αυτουργούς τους Ιω. Λαδά και Κ. Παπαδόπουλο και καταλογίζει ευθύνες στον «Υπουργού» Εμπορικής Ναυτιλίας τον Μάη 1967 Αθανασίου, στους τότε αρχηγούς του Λιμενικού και της ΚΥΠ, στον τότε υπολιμενάρχη Ρόδου Αργ. Τζάνος. Στο βούλευμα επισημαίνεται η ύπαρξη επαρκών στοιχείων για στοιχειοθέτηση του εγκλήματος. Τελικά και αυτή η διερεύνηση δεν απέδωσε και η υπόθεση τέθηκε οριστικά στο αρχείο.
Ο Νικηφόρος Μανδηλαράς με σμυριδεργάτες σε συγκέντρωση στην Κόρωνο
«…δουλεύγομενε εμείς [οι εργάτες], τα τρώνε ευτοί [τα αφεντικά, οι βιομήχανοι, οι εργολάβοι] και στο τέλος μασε λένε πως τα τρώμενε μαζύ. Εμείς έχομενε τα χέρια κι’ ευτοί τα μαχαίρια. Ώσπου θα τά’ χουνε ευτοί, ετσά θα κρινούμαστενε. Κι εσύ πίζαβε [θεοπάλαβε], φώναζε Ζήτω»!!!
(Ναξιακά Χρονικά φ. 7, Ιούνιος 1960- ετσά κι’ αλλιώς κι’ αλλιώτικα).
Η χούντα αποπειράθηκε να παρουσιάσει ως …πνιγμό τη στυγερή δολοφονία του Νικηφόρου Μανδηλαρά
Άσπα Μανδηλαρά: «φαίνεται πως δεν υπήρχε σχέδιο εξαφάνισης του πτώματος, αλλά ο σύζυγός μου τους ξεγέλασε και νεκρός».
Στο χρονικό διάστημα από 16-22 Μαΐου 1967 όργανα της χούντας δολοφόνησαν τον Νικηφόρο Μανδηλαρά σε συνθήκες που ως σήμερα παραμένουν άγνωστες και το στυγερό αυτό έγκλημα η χούντα το παρουσίασε ως πνιγμό, αλλά τα στοιχεία που υπάρχουν, με βεβαιότητα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η απόπειρα του Μανδηλαρά να διαφύγει στο εξωτερικό είχε εξ αρχής προδοθεί και ο Μανδηλαράς, αφού συνελήφθη δολοφονήθηκε ύστερα από άγριο βασανισμό. Παραμένουν όμως ως σήμερα άγνωστες οι συνθήκες της δολοφονίας του και οι βασανιστές και δήμιοί του, ενώ βαθύ σκοτάδι εξακολουθεί να καλύπτει το χρονικό διάστημα από το απόβραδο της 16ης μέχρι το πρωί της 22ας Μαΐου. Αναμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι ο ίδιος ο δικτάτορας τον ήθελε νεκρό. Η αποκάλυψη της ιατρικής γνωμάτευσης για την ψυχική του υγεία στη δίκη ΑΣΠΙΔΑ είχε προκαλέσει την οργή του συνωμότη Γ. Παπαδόπουλου. Ο Μανδηλαράς δεν πνίγηκε στη Ρόδο, ούτε βασανίστηκε και δολοφονήθηκε εκεί. Μεταφέρθηκε νεκρός το ξημέρωμα της 22ας Μαΐου. Ο τόπος του μαρτυρίου του παραμένει άγνωστος, αλλά και νεκρός ο Νικηφόρος τους ξέφυγε, γιατί εκεί που τα όργανα της χούντας άφησαν το πτώμα του…ζεστό ακόμη, στην ακτή Γενναδίου Ρόδου, που τον βρήκαν οι ψαράδες της περιοχής το ξημέρωμα της 22ας Μαΐου 1967, δεν φθάνει το χειμέριο κύμα και έτσι ο θάνατος από πνιγμό δεν έπεισε κανένα.
Το σκοτεινό 6ήμερο (16-22 Μαΐου 1967) τρία μόνο γεγονότα είναι εξακριβωμένα
Η προσέλευση του Μανδηλαρά στο ραντεβού με τον καπετάνιο Π. Πόταγα το απόβραδο της 16ης Μαΐου, η κλήση της συζύγου του Μανδηλαρά Άσπας στην Ασφάλεια Αττικής στο διάστημα μεταξύ 17 και 19 Μαΐου, στην οποία ο αστυνόμος Λάμπρου, άφησε υπαινιγμούς που την έβαλαν σε υποψίες ότι η Ασφάλεια γνώρισε για τη διαφυγή του συζύγου της στο εξωτερικό και οι μαρτυρίες όσων είδαν το πτώμα του (ψαράδες, γιατροί και μια νοσηλεύτρια του νοσοκομείου, ο λιμενικός Τρικοίλης), τονίζουν ότι το πτώμα του Μανδηλαρά δεν είχε ενδείξεις πνιγμού.
Ακόμη όλα τα υπάρχοντα στοιχεία καταδεικνύουν ότι το σχέδιο διαφυγής του Μανδηλαρά στο εξωτερικό είχε προδοθεί και από την ώρα που βρέθηκε στο αυτοκίνητο του καπετάνιου, περί τις 20:30 της 16ης Μαΐου, ήταν ουσιαστικά «αιχμάλωτος» της χούντας. Η σύλληψή του πιθανώς έγινε εκείνο το βράδυ μέσα στο πλοίο όπου από νωρίς κυκλοφορούσε γυναίκα πράκτορας της ΚΥΠ (ΕΥΠ) ή πριν επιβιβαστεί σ’ αυτό.
Πρωτοσέλιδο στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 13-12-1984
Η συνέχεια μόνο ως σενάριο μπορεί να περιγραφεί:
Μπήκε στο πλοίο και όλα συνέβησαν εκεί και στη θαλάσσια περιοχή Γενναδίου της Ρόδου;
Βγήκε κολυμπώντας στην ακτή, καταδιώχτηκε από στρατιωτικό απόσπασμα και εκτελέστηκε ή συνελήφθη και πότε;
Συνελήφθη πριν μπει στο πλοίο και μεταφέρθηκε σε κάποιο στρατόπεδο στην Αττική (πιθανολογείται στο στρατόπεδο πεζοναυτών στο Διόνυσο, όπου διοικητής ήταν ο αδελφός του δικτάτορα Κ. Παπαδόπουλος), όπου, αφού βασανίστηκε άγρια, δολοφονήθηκε διά στραγγαλισμού, όπως προκύπτει από μαρτυρία της προϊσταμένης νοσηλεύτριας του νοσοκομείου Ρόδου, που είδε το πτώμα;
Εκτός από όσα είπαν εκείνοι που είδαν το πτώμα του Μανδηλαρά, ακόμη και αυτή η ιατροδικαστική έκθεση του Καψάσκη, ο οποίος έσπευσε να κάνει τη νεκροψία με σκοπό να παρουσιάσει ως πνιγμό τη στυγερή αυτή δολοφονία, όπως επιθυμούσε η χούντα, διατυπώνει τα παρακάτω ερωτήματα ως πιθανές αιτίες του θανάτου του:
1) Ο θάνατος επήλθε συνεπεία πνιγμού ή προκλήθηκε από άλλη αιτία;
2) Ρίχτηκε στη θάλασσα νεκρός;
3) Προηγήθηκε του πνιγμού κάτι που τον κατέστησε ανίκανον να διασωθεί κολυμπώντας;
4) Έφερε σωσίβιο, πόσο χρόνο έμεινε το πτώμα στη θάλασσα;
5) Ήταν δυνατόν να εκβραστεί το πτώμα στη θέση που βρέθηκε;
Στα ερωτήματα αυτά η ιατροδικαστική έκθεση δεν απαντά και «διαπιστώνει», «θάνατον από πνιγμόν». Είναι παραπάνω από φανερή η προσπάθειά του Καψάσκη να συσκοτίσει την υπόθεση, αποδυναμώνοντας και εξαφανίζοντας όσα από τα ευρήματα της νεκροψίας θα μπορούσαν στο μέλλον να θέσουν εν αμφιβόλω το αφήγημα της χούντας και του ίδιου περί πνιγμού.
«Ο λαός, εις την ρεμούλα και την ασυδοσία των πολιτικών έδωσε τον σοφό και επιγραμματικό τίτλο γούρνα. Οι διαιτώμενοι εις ταύτην, με την παμφάγον λαιμαργίαν των γνωστών τετραπόδων, επέδειξαν πλήρη περιφρόνησιν και εξοργιστικήν αναλγησίαν προς τον πεινώντα λαόν, τον οποίον μετά μανίας ελεηλάτησαν…».
Νικηφόρος Μανδηλαράς
Σε Ναξιώτικο γλέντι με το μεγάλο Απεραθίτη βιολάτορα Σταμάτη Μπαρδάνη
Ο Δημήτρης Σιδερής γιατρός, ξάδελφος του Μανδηλαρά, αναφέρει σε ομιλία του: «Η κάκωση (το κάταγμα στο κεφάλι) κάθε άλλο παρά ελαφριά ήταν. Επρόκειτο για μεγάλο κάταγμα, το οποίο θα μπορούσε να είναι η άμεση αιτία θανάτου από εγκεφαλική αιμορραγία… Η υπόθεση του πνιγμού ως ατυχήματος στηρίζεται κυρίως στην ιατροδικαστική έκθεση. Οι εσκεμμένες ανακρίβειές της όμως γεννούν αμφιβολίες και την καθιστούν αναξιόπιστη και ύποπτη για σκόπιμη απόπειρα να συγκαλυφθούν τα πραγματικά αίτια του θανάτου..».
Η Άσπα Μανδηλαρά σε γραπτή αναφορά της που κατέθεσε στη δίκη της Ρόδου καταγγέλλει: «…Είμαι πεπεισμένη ότι πρόκειται περί μιάς στυγερής πολιτικής δολοφονίας, η οποία εσχεδιάσθη, ωργανώθη και εξετελέσθη υπό των πολιτικών του αντιπάλων, εξ αφορμής της γνωστής προ των γεγονότων της 21 Απριλίου, πολιτικής του δραστηριότητος ως πολιτευτού υποψηφίου βουλευτού της Ενώσεως Κέντρου. Παρά ταύτα η ανάκρισις υιοθετεί την πλέον ανώδυνον διά πάντας τους ηθικούς και φυσικούς αυτουργούς και συνεργούς εκδοχήν… Ένα μεγάλο πολιτικό έγκλημα παραμένει εισέτι ανεξιχνίαστον και ατιμώρητον. Θεωρώ όθεν καθήκον μου, κ. Πρόεδρε, να υπομνήσω τα ανωτέρω διά την ιστορίαν».
