Κάθε χρόνο, νωρίς το πρωί της Παραμονής των Χριστουγέννων, στις 24 Δεκεμβρίου, παιδιά σε όλη την Ελλάδα βγαίνουν στους δρόμους και χτυπούν τα κουδούνια για να πουν τα παραδοσιακά κάλαντα.
Κρατώντας το παραδοσιακό τρίγωνο ή ακόμη και κιθάρες, ακορντεόν, λύρες, ή φυσαρμόνικες, αναφωνούν «Να τα πούμε;» μόλις ανοίξει η πόρτα και απαγγέλουν το γιορτινό τραγούδι αναμένοντας με λαχτάρα λίγα χρήματα ή κάποιο κέρασμα.
Μάλιστα, κάθε χρόνο διαβάζουν ξανά και ξανά τους στίχους για να τους θυμηθούν πριν ξεχυθούν για το πατροπαράδοτο έθιμο.
Σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, βέβαια, υπάρχουν διαφορετικά χριστουγεννιάτικα έθιμα και κάλαντα.
Τι είναι τα κάλαντα;
Η λέξη «κάλαντα» προέρχεται από τη λατινική «calenda», που σημαίνει «αρχή του μήνα», η οποία διαμορφώθηκε από το ελληνικό ρήμα «καλώ». Οι καλένδες ήταν οι πρώτες ημέρες των Ρωμαϊκών μηνών και συγγενείς και φίλοι αντάλλασσαν επισκέψεις και δώρα, που ήταν μέλι, ξερά σύκα, χουρμάδες, χυλό και μικρά νομίσματα.
Από πού προέρχονται τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα
Πιστεύεται ότι η ιστορία τους πάει πολύ πίσω στο παρελθόν και συνδέεται με την Αρχαία Ελλάδα. Έχουν βρεθεί αρχαία γραπτά κομμάτια παρόμοια με τα σημερινά κάλαντα (Ειρεσιώνη στην αρχαιότητα).
Τα παιδιά της εποχής κρατούσαν ένα ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του θεού Διονύσου. Άλλοτε κρατούσαν κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν κόκκινες και άσπρες κλωστές, στις οποίες έδεναν τις προσφορές των νοικοκύρηδων.
Πρόκειται για ένα συνονθύλευμα αρχαίων ειδωλολατρικών και χριστιανικών εθίμων, οι ρίζες των οποίων ξεκινούν από την αρχαιότητα. Ύστερα περνάνε στο Βυζάντιο και συνταιριασμένα με την αναπαράσταση της νύχτας της γέννησης του Χριστού, παίρνουν καινούργια μορφή και περιεχόμενο.
Οι στίχοι για τα Κάλαντα των Χριστουγέννων
Την παραμονή των Χριστουγέννων τα παιδιά γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και πόρτα πόρτα και τραγουδούν: «Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ο ορισμός σας. Χριστού την θείαν Γέννησιν να πω στ’ αρχοντικό σας…»
Στη συνέχεια διηγούνται τα περιστατικά της Γεννήσεως, τελειώνοντας με ευχές και επαίνους για το νοικοκύρη, την κυρά και τους άξιους βλαστούς του σπιτιού. Φυσικά, οι καλαντιστές, όπως ονομάζονται, δεν ξεχνούν να ζητήσουν την αμοιβή τους, είτε σε είδος (συνήθως κάποιο χριστουγεννιάτικο γλυκό όπως μελομακάρονα, κουραμπιέδες, δίπλες ή σοκολατάκια), είτε σε «ρευστό» για να γεμίσουν τις τσέπες τους.
Τελειώνουν τα κάλαντα με την ευχή «Και του Χρόνου. Χρόνια Πολλά».
Κάλαντα λέγονται την παραμονή των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων και είναι διαφορετικά για κάθε γιορτή.
Χριστουγεννιάτικα κάλαντα σε πόλεις και νησιά της Ελλάδας
Τα κάλαντα υπάρχουν ως έθιμο σε όλες περιοχές της Ελλάδος και κάθε πόλη τα τραγουδά όπως λέει η παράδοσή της με διαφορετικούς στίχους και μουσική. Οι στίχοι διαμορφώνονται ανάλογα με τις διαλέκτους και τα ιδιώματα της κάθε περιοχής και η μουσική ανάλογα με την παράδοση του κάθε τόπου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι περιοχές των Επτανήσων, της Θράκης, της Ηπείρου, των Κυκλάδων, των Δωδεκανήσων, του Πόντου, της Κρήτης και της Μικρά Ασίας.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα παλαιότερα χρόνια τα κάλαντα δεν τραγουδιόντουσαν μόνο, αλλά και παίζονταν από παραδοσιακούς οργανοπαίκτες. Για αυτό τον λόγο, πολλές φορές θύμιζαν περισσότερο παραδοσιακά τραγούδια, παρά κάλαντα. Συνεπώς, το έθιμο αυτό διέπεται από το στοιχείο του αυθορμητισμού, της μουσικότητας και του αυτοσχεδιασμού.
Τα κάλαντα στη Νάξο
*Της Μαρίας Καλτσά (Φιλόλογος – Λαογράφος)
Τα κάλαντα, που όλοι μας κυρίως σε μικρή ηλικία, έχουμε τραγουδήσει, είναι δημοτικά τραγούδια που σχετίζονται με τα ευετηρικά έθιμα.
Συγκεκριμένα αποσκοπούν στο να εξασφαλιστεί η αφθονία των αγαθών, η υγεία, η ευτυχία και η απαρτία των μελών της οικογένειας.
Όλα αυτά εκφράζονται μέσω των ευχών για το νέο, άγνωστο χρόνο. Τα κάλαντα αποτελούν ένα ζωντανό έθιμο με συμβολικές διαστάσεις και ο τρόπος εκτέλεσης τους χαρακτηρίζεται από τελετουργικά στοιχεία (μουσική, τραγούδι, χτύπημα μεταλλικών τριγώνων, προσφορά κερασμάτων ή χρημάτων).
Να τα πούμε; (παραδοσιακά κάλαντα της Νάξου)
Τραγουδιούνται τις παραμονές των τριών σπουδαίων ημερών του δωδεκαημέρου – Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα – και συνδυάζουν παλιά μοτίβα (μελωδικά, φραστικά κτ.λ) με καινούρια στοιχεία, δηλαδή παρεμβάσεις και αυτοσχεδιασμούς.
Συνήθως τα τραγουδούν παιδιά, τα οποία τα παλιότερα χρόνια κερνούνταν διάφορα κεράσματα (σύκα ξερά, καρύδια και γενικά ό,τι υπήρχε στο σπίτι που επισκέπτονταν) ενώ τα νεότερα χρόνια λάβαιναν χρήματα.
Τα κάλαντα προσαρμόζονται στις κατά τόπους συνθήκες και κατά συνέπεια τα Ναξιακά κάλαντα παρουσιάζουν κοινά στοιχεία αλλά και διαφορές μεταξύ τους.
Κάλαντα Χριστουγέννων της Κωμιακής *(Το καληασπεράκι)
Επτάνησα
Στην Κέρκυρα τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα ακούγονται και την παραμονή, αλλά και ανήμερα της γιορτής. Πρωταγωνιστές είναι οι φιλαρμονικές του νησιού που παίζουν σε κάθε καντούνι το ρυθμό των καλάντων ζωντανεύοντας κάθε γωνιά της παλιάς πόλης. Οι στίχοι των καλάντων είναι ιδιαίτεροι, καθώς βασίζονται στην επτανησιακή διάλεκτο. Εξιστορούν τη γέννηση του Χριστού και την οργή του Ηρώδη.
Στην Κεφαλονιά συνηθίζεται να λέγονται τα κάλαντα από τα μικρά παιδιά το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων και μόνο κάποιες χορωδίες μεγαλύτερων τηρούν το έθιμο της ημέρας και λένε τα κάλαντα το απόγευμα. Στο προσεισμικό Αργοστόλι έβγαιναν πρώτα νωρίς το απόγευμα, τα παιδιά με τα τρίγωνά τους αλλά και μεγάλοι με κιθάρες, βιολί και μαντολίνο. Οι μεγαλύτεροι περιφέρονταν ολόκληρο το βράδυ από σπίτι σε σπίτι και το ξημέρωμα τούς έβρισκε συγκεντρωμένους έξω από το σπίτι του Δεσπότη.
Δωδεκάνησα
Ανήμερα τα Χριστούγεννα στα χωριά της Κω, νέοι και γέροι, γυρίζουν παρέες κι επισκέπτονται όλα τα σπίτια του χωριού, για να πουν τα κάλαντα και να ευχηθούν «τ’ αποχρόνου». Το κέρασμα στις επισκέψεις αυτές, εκτός απ’ τα γλυκίσματα (κουραμπιέδες και μελομακάρονα) είναι το μαύρο κώτικο κρασί και μεζέδες.
Θράκη
Σε χωριά της Θράκης, τα κάλαντα των Χριστουγέννων τα έλεγαν μεταμφιεσμένοι «για να πάει καλά η χρονιά». Με τη συνοδεία γκάιντας, έψαλλαν σε κάθε σπίτι ειδικά κάλαντα, ανάλογα με τα πρόσωπα της οικογένειας και τα επαγγέλματά τους. Τα κάλαντα τα έλεγαν είτε στην είσοδο του σπιτιού, είτε μέσα στο σπίτι, ενώ σ’ αυτά περιέχονταν παινέματα αλλά και πειράγματα για τον κάθε νοικοκύρη και τα μέλη της οικογένειάς του.
Μακεδονία
Παραδοσιακά κάλαντα, άναμμα μεγάλων φωτιών, μεταμφιέσεις και προετοιμασίες με τη γεύση του μελιού και της κανέλας κυριαρχούν τα Χριστούγεννα σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας.
Ιδιαίτερα προσφιλές έθιμο σε περιοχές της Πέλλας και της Ημαθίας είναι το «Κόλιντα Μπάμπω», ονομασία που σημαίνει «σφάζουν γιαγιά». Σύμφωνα με το έθιμο, οι κάτοικοι μιας περιοχής ανάβουν φωτιές και φωνάζουν «Κόλιντα Μπάμπω» για να μάθουν οι άνθρωποι για τη σφαγή του Ηρώδη και να προστατευτούν. Πρόκειται ουσιαστικά, για κάλαντα που ψάλλονται άλλοτε από παιδιά, άλλοτε από νέους, άλλοτε από ηλικιωμένους.
Στη Σιάτιστα Κοζάνης, τα παιδιά φτιάχνουν παρέες και περιδιαβαίνουν τα σπίτια συγγενών και φίλων λέγοντας τα κόλιαντα, δηλαδή τα κάλαντα στο τοπικό σιατιστινό ιδίωμα.
Όπως αναφέρει ο λαογράφος Γεώργιος Μπόντας, εάν πέσουν σε τσιγκούνη νοικοκύρη, του λένε το εξής περιπαιχτικό τραγούδι: «Αφέντη μου στην κάπα σου ιννιά χιλιάδες ψείρες άλλις γιννούν κι άλλις κλουσούν κι άλλις αυγουμαζώνουν κι άλλις τουν Θεό παρακαλούν να μην τις ζιουματίσουν».
Ήπειρος
Η σημαντικότερη αναφορά που γίνεται στα κάλαντα Χριστουγέννων της Ηπείρου είναι ένα τοπικό χριστουγεννιάτικο έθιμο, τα «σπάργανα» του Χριστού. Τα σπάργανα δεν είναι άλλο από τηγανίτες στην πλάκα, ένα νοστιμότατο τοπικό γλύκισμα, μελωμένο με ζαχαρόνερο και πασπαλισμένο με καρύδια και κανέλα που το ετοίμαζαν την παραμονή των Χριστουγέννων.
Κρήτη
Τα κάλαντα της Κρήτης αφηγούνται τις δικές τους εορταστικές ιστορίες, όπου διακρίνουμε μερικά ήθη και τα έθιμα του τόπου, που τον κάνουν τόσο ξεχωριστό. Αυτό που κάνει τα κάλαντα της Κρήτης μοναδικά είναι οι αυτοσχεδιασμοί. Οι ντόπιοι πατούσαν πάνω στους παραδοσιακούς στίχους και άλλαζαν πράγματα για να ανταποκρίνονται στις ανάγκες που είχαν κάθε φορά. Έτσι, τα κάλαντα διέφεραν από χωριό σε χωριό ή και από σπίτι σε σπίτι.
Πόντος
Τα κάλαντα στον Πόντο αλλά και στα χωριά όπου εγκαταστάθηκαν οι Πόντιοι μετά το 1923, ψάλλονταν από τα παιδιά μέχρι και την δεκαετία του 1960, το απόγευμα της παραμονής, των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Τα παιδιά έβγαιναν συνήθως κατά παρέες δύο, τριών ή περισσοτέρων ατόμων και αντί για τρίγωνα κρατούσαν καράβια που στόλιζαν με διάφορα στολίδια.
Πελοπόννησος
Με τα Χριστούγεννα, οι Αρκάδες τσοπάνηδες περιμένουν και τα «Πρωτούγεννα», τις πρώτες γέννες στα γιδοπρόβατα. Το «γάλα» των προβάτων και το «μέλι» (βασικοί πόροι επιβίωσης των Αρκάδων) τιμούν το νεογέννητο Θείο Βρέφος το οποίο «αναθρέφεται με μέλι και με γάλα».
