Αυτό το Πάσχα όλα είναι διαφορετικά λόγω των περιοριστικών μέτρων για την αποφυγή εξάπλωσης του νέου κορωνοϊού… Σε ολόκληρη τη χώρα, τα πασχαλινά έθιμα δεν αναβιώνουν ενώ οι εκκλησίες έχουν κλειδωμένες τις πόρτες τους. Σίγουρα είναι πρωτόγνωρο όλο αυτό που συμβαίνει, όμως για την υγεία τη δική μας και των αγαπημένων μας προσώπων θα πρέπει να επιδείξουμε σύνεση και ατομική ευθύνη, ώστε να βγούμε -σύντομα- νικητές από όλο αυτό…
Η Νάξος κάθε Πάσχα είναι ένας από τους top προορισμούς αφού χιλιάδες κόσμου επισκέπτονται το νησί για να περάσουν παραδοσιακά τη μεγάλη αυτή γιορτή της ορθοδοξίας. Το Πάσχα στη Νάξο δε θα πάψει ποτέ να αποτελεί κάτι ξεχωριστό.
Μια μικρή παύση λοιπόν για εφέτος… Οι Άγιες μέρες του Πάσχα θα ξαναέρθουν και θα πρέπει να μας βρουν όλους μας υγιείς για να τις ξαναζήσουμε όπως ακριβώς θέλουμε!
Ας πάμε μέχρι τη Μονή Νάξου και στην Παναγία Δροσιανή, εκεί που κάθε χρόνο η Μεγάλη Παρασκευή είναι ξεχωριστή, εκεί που ζεις το Θείο Δράμα σε όλο του το μεγαλείο…
Το πένθος της Μεγάλης Παρασκευής μέσα από ένα ιδιαίτερο λατρευτικό έθιμο στην Παναγία Δροσιανή
*Της Μαρίας Καλτσά (Φιλόλογος, Λαογράφος)
Η Μεγάλη Παρασκευή, η πιο σοβαρή και η πιο ιερή μέρα του Ορθόδοξου Εορτολογίου αφιερώνεται στο Θείο Δράμα και συγκινεί τους πιστούς με το εθιμικό της τελετουργικό.
Ο λαός θρηνεί τον πεθαμένο Θεό μέσα στην ομορφιά της Άνοιξης, πράγμα που κάνει πιο έντονη την αντίθεση μεταξύ της ζωής και του θανάτου. Χαρακτηριστικά της ημέρας αυτής είναι η αυστηρότητα της νηστείας, η επίσκεψη στα νεκροταφεία και ο στολισμός καθώς και η περιφορά του Επιταφίου. Όπως φαίνεται, από το Βυζάντιο κληρονομήσαμε πολλά θρησκευτικά έθιμα και ειδικά το τελετουργικό πολλών εθίμων της εκκλησίας, τα οποία παραδίδονται στο βιβλίο του Κωνσταντίνου του Ζ’ (10ος αι.). Τη Μεγάλη Εβδομάδα διαδραματίζονται έθιμα με έντονο θεατρικό στοιχείο.
Η Ακολουθία των Ωρών το πρωί, τα Ευαγγέλια και η Αποκαθήλωση, μια από τις πιο αναπαραστατικές σκηνές της ορθόδοξης τελετουργίας καθώς και ο Επιτάφιος Θρήνος το απόγευμα ή το βράδυ, προσδιορίζουν τη Μεγάλη Παρασκευή.
Στη Μονή της Νάξου και συγκεκριμένα λίγο πιο έξω από το χωριό, στην Παναγία τη Δροσιανή εκδηλώνουν το πένθος τους για το Χριστό με ένα πολύ ιδιαίτερο τρόπο.
Ο ναός αυτός, που λειτούργησε ως μοναστήρι στο παρελθόν, είναι από τα πιο σημαντικά μνημεία των βυζαντινών χρόνων. Πρόκειται για τρίκογχο ναό με τρούλο (μέσα 7ου αι.) στον οποίο προστέθηκαν τρία παρεκκλήσια.
Εξαιρετικής σημασίας είναι οι τοιχογραφίες του ναού, αρκετές από τις οποίες είναι προεικονομαχικές, όπως η διπλή παράσταση του Χριστού στον τρούλο (στη μία απεικονίζεται γεροντότερος και στην άλλη πιο νέος). Οι κάτοικοι του χωριού Μονή, που φημίζεται για την υφαντική τέχνη, κάθε χρόνο τη Μ. Παρασκευή διατήρησαν ένα έθιμο λατρευτικό έθιμο πολλών αιώνων.
Το έθιμο των «πούλων»
Οι Μονιάτες νηστικοί κατέβαιναν από το χωριό μέσω του παλιού μονοπατιού στην Παναγία για να παρακολουθήσουν την πρωινή Ακολουθία και να προσκυνήσουν τον Αποκαθηλωμένο Χριστό. Την ημέρα αυτή, ειδικά τα παλαιότερα χρόνια δεν μαγείρευαν, ούτε άναβαν φωτιά, αλλά παίρνοντας μαζί τους τους «πούλους» ειδικά μικρά ψωμάκια με ολόκληρο καρύδι επάνω τους αλλά και σύκα, καρύδια, σταφίδες και ό,τι άλλο νηστίσιμο είχαν, κατέβαιναν στο ναό και διέμεναν εκεί όλη την ημέρα για να πάρουν μέρος στην Περιφορά του Επιταφίου. Τον ακολουθούσαν κρατώντας αναμμένα κεριά μέχρι το χωριό και μάλιστα στην πλατεία όλο περνούσαν από κάτω του για ευλογία. Είναι λογικό να έχουν μαζί τους στη διάρκεια της ημέρας διάφορα εδέσματα εφόσον δεν πήγαιναν στα σπίτια τους και έπρεπε να φάνε κάτι νηστίσιμο για να αντέξουν καθώς η νηστεία δεν έβαζε ούτε λάδι.
Σύμφωνα με τις πηγές μας και τις πληροφορίες που πήραμε, τα παλιότερα χρόνια η κάθε οικογένεια είχε τους «πούλους» της καθώς υπήρχαν φούρνοι παραδοσιακοί σε κάθε σπίτι. Πολλοί έδιναν διάφορα νηστίσιμα κεράσματα σε συγχωριανούς τους που ήταν φτωχοί. Οι πιο μεγάλοι σε ηλικία στο χωριό μας είπαν για την τελευταία καλόγρια που θυμούνται στο Μοναστήρι της Δροσιανής, την Καλλιόπη Κοντοπίδη του Επαμεινώντα, η οποία τηρούσε το έθιμο που σέβονταν και οι προηγούμενες καλόγριες, που έψηναν τα ψωμάκια στου φούρνους της Μονής και πρόσφεραν στον κόσμο μετά την Αποκαθήλωση. Οι «πούλοι» ψήνονταν μέσα στη Μ. Εβδομάδα (σε πολλά μέρη της Ελλάδας λέγονται επίσης «πούλοι» ή «λαζαράκια» γιατί έχουν σχήμα ανθρώπου σπαργανωμένου όπως ο Λάζαρος) και τρώγονται τη Μ. Παρασκευή. Πρόκειται για ένα είδος εορταστικών-λατρευτικών άρτων με ιδιαίτερη χρήση.
Ο Αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Κοττάκης, εφημέριος στο χωριό Μονή για είκοσι χρόνια (1995-2015) αναφέρθηκε στη συζήτησή μας στην τελευταία καλόγρια που την έλεγαν Καλλινίκη μετά την αφιέρωση της στο Θεό.
Μας περιέγραψε το εθιμοτυπικό της Μ. Παρασκευής αναφερόμενος στο έθιμο των «πούλων» ως καταγόμενο από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου (σύμφωνα με τον καθηγητή Ιωάννη Κ. Προμπονά. Οι πιστοί αφού παρακολουθήσουν τις Βασιλικές Ώρες και τον εσπερινό της Αποκαθήλωσης το πρωί στο ναό, ψέλνουν τα πένθιμα εγκώμια του Χριστού με συνοδεία ζωντανής μουσικής (βιολί και λαούτο) και προσκυνούν νηστικοί το Σώμα του Χριστού που κατέβηκε από το Σταυρό. Τα ψωμάκια ευλογούνται από τον ιερέα μεταξύ των Βασιλικών Ωρών και του Εσπερινού και από αυτά δίνονται κομμάτια ως αντίδωρο στο τέλος των Ακολουθιών.
Η ζωντανή μουσική καθιστά το έθιμο πολύ ενδιαφέρον καθώς υποβάλλει τους παρευρισκόμενους συναισθηματικά. Αυτό γίνεται τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια και οι ντόπιοι καλλιτέχνες μουσικοί προσδίδουν μια διαφορετική νότα στο ιερό πένθος της ημέρας. Ο κόσμος αφού ψάλλει το Χριστό βγαίνει στο προαύλιο της εκκλησίας, όπου μοιράζονται οι «πούλοι», σύκα και καρύδια καθώς και ντόπια ρακή. Το συνεχόμενο για πολλά χρόνια έθιμο συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση των πιστών και στη σύσφιγξη των μεταξύ τους σχέσεων. Τα τελευταία έτη όσοι ακολουθούν την απογευματινή περιφορά του Επιταφίου δεν ξαναγυρίζουν στην Παναγία τη Δροσιανή αλλά παραμένουν πάνω στο χωριό. Τη Μ. Παρασκευή κάνουν και τρισάγια στους νεκρούς πάνω από τους τάφους.
Τη μέρα αυτή και στη Μονή όπως και στα άλλα χωριά της Νάξου και της Ελλάδας γενικότερα ψέλνουν το μοιρολόι της Παναγίας, το οποίο ευτυχώς διασώζουν στη μνήμη τους αρκετοί από τους μεγαλύτερους σε ηλικία:
Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα
Σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπώνται…\
Πηγαίνοντας στην Παναγία Δροσιανή την ημέρα που κηδεύεται ο Χριστός μπορείτε να νιώσετε το Θείο Δράμα σε όλο του το μεγαλείο. Τα συγκινητικά μελωδήματα των Παθών παντρεύονται με την παραδοσιακή μουσική της Νάξου σε ένα μοναδικό, επιβλητικό τελετουργικό της ορθόδοξης λατρείας…
*Ευχαριστούμε για της πληροφορίες τον Αρχιμανδρίτη Χρυσόστομο Κοττάκη, την Ευγενία Χαμηλοθώρη (γραμματέα του Συλλόγου Μονιατών Νάξου «Η Τέχνη»), τον πατέρα της Νίκο Χαμηλοθώρη και την Μαρία Ν. Μαγγανάρη (ταμία του Συλλόγου), καθώς και το Σταμάτη Χαμηλοθώρη.
Φωτογραφίες: Πέτρος Αναματερός
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ:
1. Κεφαλληνιάδης Ν., Μονή. Το χωριό της Παναγίας της Δροσιανής. Ιστορία, Μνημεία, Λαογραφία, Έκδοση Συλλόγου Μονιατών «Η Παναγία η Δροσιανή», Αθήνα 1984
2. Κοττάκης Χρ. ιερομόναχος, Ανηφορίζοντας για την Μονή. Προσκύνημα στην Παναγιά Δροσιανή, Έκδοσις Ιεράς Μονής Παναγίας Δροσιανής Ενορίας Αγ. Φωτεινής Μονής, Νάξος 2004
3. Ματσορόπουλος Στ. Γ., Νάξος: το άλλο κάλλος, περιηγήσεις σε βυζαντινά μνημεία, Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις, Αθήνα 2005
4. Μέγας Α. Γ., Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1988
5. http://www.naxos.gr/gr/nea-afieromata/afieromata/arthro/?aid=1102
6. http://naxosfan.blogspot.gr/2010/04/blog-post_02.html
